Caput III. Probatur Auctorem Tractatuum, Quem Vixisse Ostendimus Saeculo IV, Esse S. Zenonem Episcopum Veronensem.

§ I.— Memoratos tractatus huic Zenoni semper attributos, et codicibus, et antiquis testibus, et Veronensis Ecclesiae traditione ostenditur.

Sed jam tempus est ut ad tertium controversiae caput, quod propositi nostri potissimum est, accedamus: nimirum num is, quem unicum omnium indicatorum tractatuum auctorem esse capite primo, 0065C et auctorem quidem quarti saeculi capite secundo hactenus demonstravimus, num is, inquam, sit S. Zeno episcopus Veronensis. Quod ut probetur, duo nobis probanda esse intelligimus; primum laudatos tractatus huic uni Zenoni semper fuisse attributos, tum vero ejus aetatem in quartum saeculum commode cadere. Ad primum autem quod pertinet, Zenoni quidem hos tractatus nominatim adscribunt manuscripti omnes codices non tam generali illa inscriptione, quae codicibus praefigitur, quam nonnullis formulis in capite, vel in fine aliquot tractatuum appositis, quibus unicus omnium auctor, quem cap. 1 statuimus, S. Zeno aperte nominatur, ut ex dictis eodem capite, § 1, colligere licet. Solum cum prima editio e Guarini schedis sumpta prodiisset an. 1508, 0065D nec codices essent cogniti; nonnulli, qui non codices modo, sed nec editionem ipsam viderunt, ex non bene intellectis Sixti Senensis verbis perperam opinati sunt, Guarinum ipsum hos tractatus Zenoni affixisse, eorumque procurasse editionem, unde de illis nulla exstet apud veteres mentio; quae postrema animadversio cardinali Bellarmino gravissima visa est, memoratis inter caeteros Eusebio atque Hieronymo, apud quos de Zenone Veronensi summum silentium.

At de somnio, quo tractatuum suppositio et editio Guarino impingitur, nihil attinet dicere, cum illud praeter fidem codicum ipsa editionis verba in generali praefatione relata satis disjiciant. Quod vero Bellarminum 0066A movit Eusebii Hieronymique silentium, facile ((LXII)) expungitur. Eusebius enim de Zenone non potuit scribere, cum is aliquanto post Eusebii aetatem floruerit. Ipse vero Hieronymus, qui de scriptoribus ecclesiasticis catalogum texuit an. 392, paulo post nostri Scriptoris obitum, responsionem satis idoneam suppeditat in ejusdem operis prologo, ubi plures praesertim id aetatis scriptores omissum iri praesentiens, ne ob id in invidiam devocaretur, his sese verbis excusat: Si qui autem de his qui usque hodie scriptitant, a me in hoc volumine praetermissi sunt, sibi magis quam mihi debebunt imputare. Neque enim celantes scripta sua de his, qui longe sunt, nosse potui, et quod aliis forsitan sit notum, mihi in hoc terrarum angulo fuerit ignotum. Certe cum scriptis 0066B suis claruerint, non magnopere nostri silentii dispendia suspirabunt. Enimvero quis spuria umquam venditavit Athenagorae et Commodiani opera, de quibus Hieronymus nihil meminit? qui Julii item Firmici Materni et Philastrii libros ob materiam multo celebres eodem auctoris nostri saeculo ac aetate scriptos praeterivit, ut nemo tamen illos in dubium vocaverit. Adde quod tractatuum seu concionum auctores ab antiquis raro nominati leguntur. Quis mentionem fecit S. Gaudentii, episcopi Brixiani, qui tamen ipse Zenoni suppar, tractatus magis elaboratos vivens collegit et edidit? Quis umquam meminerat sermonum S. Petri Chrysologi, antequam a P. Pezio ederetur Anonymus Mellicensis, qui unus ex antiquis eum idcirco inter ecclesiasticos scriptores retulit? 0066C Gennadius, qui epistolarum S. Leonis testimonium locuples profudit, de sermonibus ne verbum quidem. Alia id generis multa dimittimus, cum ad similia refellenda pluribus necesse non sit.

Mirum porro maxime accidit inventos esse, qui de Zenone nostro scriberent, nullam sermonum ejus factam fuisse mentionem, antequam illi ederentur Venetiis an. 1508, cum a Veronensibus jamdiu aliquot antiquiores ea editione testes prolati fuerint. Baptista Perettus in latinis scholiis ad Vitam S. Zenonis ab ipsomet italice conscriptam edidit Carmen Michaelis Fossati lucubratum an. 1482, in quo hi versus leguntur:

Zeno sacer, patriaeque pater, tua musa tuorum
Sermonum codex quanta docet fuerit.
0066D Ne vero ejus opusculi raritas obtrudatur, editores Veronenses in praefatione, qui in Bibliothecis quoque Patrum Zenonis operibus praefigitur, duos alios testes allegarunt, Flavium Blondem saeculi XV scriptorem in Ital. Ill. reg. 9, et Petrum de Natalibus episcopum scriptorem saeculi XIV, lib. I Catalog. Sanctorum cap. 43. Perettus porro in scholiis memoratis addidit Guillelmum Pastrengum, qui medio circiter saeculo XIV floruit. Hic autem in perraro opere in editis inscripto de Originibus rerum, sed perperam, dum (ut optime animadvertit Scipio Maffeius lib. II de Scriptoribus Veronensibus) haec inscriptio ad secundum solummodo Pastrengi libellum pertinet; primus autem illi praemissus ex auctoris 0067A mente et materia ipsa de Viris Illustribus inscribendus fuerat; Pastrengus, inquam, in hoc de Viris Illustribus libello pag. 77, S. Zenonis tractatibus recensitis, haec subjicit: Omnia haec opuscula memorabilis Joannes presbyter, majoris ecclesiae mansionarius, se vidisse et legisse testatur. Praeter hos autem a Veronensibus allegatos testes alii antiquiores multo et omni exceptione majores suppetunt. Petrus Calo, ordinis Praedicatorum, qui duo volumina de Vitis Sanctorum collegit ineunte saeculo XIV, a Petro de Natalibus laudata, in fine Historiae elevationis corporis S. Zenonis, editae ab Henschenio ex ms. Barberino, tom. II, Aprilis, pag. 76, non solum memorat Zenonis tractatus, sed testatur etiam eos pulchro et subtili stylo editos se vidisse in duobus voluminibus 0067B (id est duobus libris dispertitos, ut in mss. visuntur) apud. S. Zenonem de Verona, id est in monasterio S. Zenonis Veronensi. Eodem ineunte saeculo XIV, imperialem Historiam, ex qua Panvinius noster in Antiquitatibus Veronensibus conscribendis non nihil profecit, Joannes quidam ab eodem Panvinio diaconus Veronensis, a Pastrengo autem fere coaevo presbyter mansionarius nuncupatus, scripsit. Is autem lib. I ejus ((LXIII)) historiae, ex qua adhuc nunc manuscripta Hieronymus Tartarotius quaedam excerpta ad nos perhumaniter misit, eumdem tractatuum Zenonis indicem texit, quem tum Guillelmus Pastrengus, tum Petrus de Natalibus totidem verbis transcripsisse noscuntur, et addit: Haec ipsius scripta et tractatus ipse legi et vidi. E regione hujus indicis haec marginalis 0067C notatio in eodem codice legitur, quae aliud Scriptoris nostri testimonium profert. Hos omnes supra scriptos libros (sermones S. Zenonis a Joanne presbytero designatos intelligit) ego Leonardus Judex de Quinto de Verona habeo, qui sunt elegantissimo stylo. Hic autem Leonardus Judex de Quinto, qui nominatur in documento anni 1379, apud Ughellium, tom. V, pag. 885, Veronae florentissimam bibliothecam habuit, quam sub an. 1388 Venetias transtulisse proditur a Mazagagia in opere ms. Musellianae bibliothecae inscripto de Modernis gestis lib. III, cap. 8. Ante hocce tempus in antiqui simo Veronensis capituli manuscripto, qui Hieronymi et Gennadii catalogum continet de Viris Illustribus, Zenonis nomen posteriori manu additum legitur, 0067D propterea quod is scriptores inter ecclesiasticos vel tum temporis recenseretur. Saeculo XI aut ad summum XII, anonymus quidam, Veronensis coenobii monachus, S. Zenonis vitam scribens, ejus sermones se legisse aperte ostendit; illum enim inducit loquentem duplici concione, quarum altera initium et finem tract. 6, de Patientia, lib. I, iisdem verbis exprimit, altera vero in eamdem rationem sumpta est ex tract. 32 et 42 lib. II. Vide monumenta Historiae diplomaticae subjecta, et edita a marchione Maffeio, pag. 326. Saeculo decimo Ratherius Veronensis episcopus, plurium operum scriptor id temporis praestantissimus, S. Zenonem praedecessorem suum sermonum auctorem palam novit, quippe qui quater 0068A ex ipsius tractatu de Juda testimonium recitat, quod in eo quidem tractatu nunc 14 lib. II exhibetur; et hic tractatus ille est quem in Veronensi Ecclesia olim publice lectum dominica tertia Quadragesimae ex Urbinate codice annotat. 1 observavimus. His autem formulis Zenonem Rhaterius appellat. Primo part. I de contemptu Canonum, pag. 352 tom. I Spicilegii Acheriani novissimae editionis: Utar ut hic auctoritate Zenonis beati, in sermone videlicet, quem de Juda patriarcha et Thamar nuru ipsius more suo luculentissime fecit, dicentis, etc.; rursum post pauca, Ut Zeno sanctus affirmat; tertio in fine serm. 1 de Quadragesima, p. 391, Zeno beatus ille e contrario ait; ac tandem expressius in Synodica ad presbyteros, pag. 377: Cum specialis noster doctor 0068B atque provisor, beatus utique Zeno, dicat, etc.

Sed quid in recensendis antiquis testibus immoramur diutius, si omnium vetustissimum praestantissimumque testimonium suppetit ex ms. Remensi, quem Hincmari archiepiscopi nomine praenotatum, monasterioque S. Remigii dono traditum in praefatione vidimus? ubi etiam animadvertimus hunc codicem, antequam in Hincmari manus veniret, in Veronensis Ecclesiae usum jamdiu fuisse, ut ipsa Hincmari aetate, id est saeculo IX antiquior aliquanto habendus sit. In hoc autem perspicue, non minus ac in aliis posterioris aevi codicibus, et in inscriptione et in formulis paulo ante laudatis S. Zeno tractatuum auctor pluries asseritur. Quid quod hic idem codex in Veronensi Ecclesia olim adhibitus, ejusdem Ecclesiae 0068C antiquam de S. Zenone auctore traditionem suppeditat? In pluribus nimirum ejus codicis annotationibus antiquo charactere ad marginem appositis, quas in praefatione descripsimus plures tractatus jamdiu olim inter sacra ecclesiastica officia a nostris episcopis vel diaconibus ex eodem codice publice lecti traduntur. Quis porro in tam antiquo et explorato Veronensis Ecclesiae ritu non plane agnoscat, horum tractatuum, qui tam praecipue, vetusto ac solemni liturgiae Veronensis usu adoptati fuerunt, auctorem ab eadem Ecclesia semper habitum S. Zenonem episcopum, cujus merita sicut eum huic urbi dederunt patronum, ita et sermones successoribus adeo commendarunt, ut ex iis plures in quasdam sacrorum mysteriorum formulas in annos singulos 0068D statis diebus recitandas transierint? Sane si alterius externi vel minus digni antistitis fuissent auctoris, incredibile plane est sub S. Zenonis nomine in propriam quodammodo hujus unius Ecclesiae liturgiam potuisse commigrare, et diutius in eadem Ecclesia publice legi. Itaque quis dubitare amplius queat tractatus XCI ((LXIV)) quos unius esse auctoris capite primo ostendimus, non alium habere auctorem quam S. Zenonem episcopum Veronensem, cui illos et tot variarum urbium ac provinciarum codices, et tot scriptorum testimonia, et Veronensis etiam Ecclesiae traditio vindicat?

§ II.— Vulgare praejudicium de S. Zenonis aevo sub Gallieno, quod unum hactenus constitutis opponitur, 0069A ad examen revocatur. Baronii Ughellique sententia de duplici Zenone, quorum alter sub Gallieno floruerit, alter quarto saeculo tractatuum auctor sit, omnino nova. Unus tantum Zeno episcopus Veronensi Ecclesiae ex omnibus documentis agnitus, unde Baronius sententiam retractavit. Praejudicii memorati origo et fundamentum.

His argumentis definito Auctore nihil de aetate ejus addere oporteret. Si enim auctor tractatuum quarto saeculo floruisse demonstratum nobis est evidenter cap. 2, palam sequitur Zenonem, quem tot et codicibus et testibus et Veronensis ipsius Ecclesiae antiqua traditione eorumdem tractatuum auctorem esse hactenus ostendimus, quarto quoque saeculo florere debuisse, ac inter eos profecto ejusdem saeculi 0069B limites, quos ex certissimis tractatuum notis jam praestituimus. At huic argumento licet exploratissimo unum illud vulgare praejudicium opponitur, quo S. Zeno, Gallieno imperante seu tertio saeculo vixisse creditur; cui praejudico traditionis nomine Veronensis Ecclesiae a nonnullis divendito, ne se objicerent cardinalis Baronius in prima editione Martyrologii, et Ferdinandus Ughellius tom. V Italiae sacrae, duos Zenones Veronenses episcopos admittendos putarunt, quorum alter sub Gallieno, uti tradebatur, obierit, alter vero, qui tractatuum sit auctor, floruerit saeculo quarto. At si exploratum omnino fecerimus, unicum Zenonem, cui sermones vindicari possint ac debeant, ab Ecclesia Veronensi semper agnitum, et hunc quidem non tertio, sed quarto saeculo claruisse, 0069C nihil erit amplius quod reponatur.

Ante Baronium (qui primus duos Zenones nullo documento intulit, eo solo argumento ductus, quod unum Zenonem quarti saeculi auctorem sermonum certissime cognosceret, alium autem sub Gallieno a Veronensi Ecclesia cultum de Veronensibus accepisset) de duobus Zenonibus hujus urbis episcopis nemo umquam audierat. Huic quidem opinioni ipsa Veronensis Ecclesiae traditio refragatur aperte, quae non nisi unum Zenonem semper agnovit, et ita quidem ut, quem sanctum et magnum urbis patronum coluit, eumdem quoque sermonum scriptorem perpetuo habuerit. Id liquet ex universis variorum saeculorum auctoribus, quos paulo ante allegavimus, et ex manuscriptis item omnibus, quorum tres decimo 0069D tertio saeculo scripti fuerunt, unus autem ante nonum exaratus fuit, ut Ecclesiae ipsi Veronensi in publicis officiis usui esset. Inter haec Veronensis Ecclesiae testimonia animadvertenda praecipue sunt illa Ratherii et ms. Remensis, quae majorem antiquitatem et auctoritatem praeferunt. Ratherius ter, ut supra innuimus, Zenonem ejusdem tractatus auctorem allegat, et ubique eum aut Beatum, aut Sanctum appellat, quod is tum haberetur sermonum auctor, qui ab hac Ecclesia inter Sanctos colebatur. Advertenda autem potissimum illa Synodicae: Cum specialis noster doctor atque provisor, beatus utique Zeno, dicat in sermone utique, quem de Juda filio Jacob et Thamar nuru ipsius elegantissime composuit. Hic autem Zeno 0070A specialis doctor et provisor seu patronus noster et fuit semper, et adhuc est S. Zeno, quem id Ratherius simili formula in Apologetico p. 366 t. I Spicilegii Acheriani, ubi basilicam ejus memorat, peculiarem nostrum patronum appellat. Ex manuscripto porro Remensi, qui aliquot tractatus inter sacra Veronensis Ecclesiae ((LXV)) mysteria ab episcopis, vel diaconibus lectos memorat, nonne et Veronensem episcopum, et Sanctum, ut ibidem inscribitur, auctorem ab eadem Ecclesia habitum palam cognoscimus? Neque vero audiendus Ferdinandus Ughellius, qui ut haec forte conciliaret, secundum quoque Zenonem, auctorem, uti putatur, tractatuum, sanctis adscripsit, cum unum tantum Zenonem inter sanctos episcopos Veronensis Ecclesia recensuerit semper, atque recenseat. 0070B Quin mirandum maxime est, quod cum ille alterum hunc Zenonem Veronensi Ecclesiae incognitum, in episcoporum Veronensium seriem intruserit Baronio duce, qui primus et unus hanc sententiam in prima Martyrologii editione indicaverat, eumdemque praeterea ipse Sanctum ex arbitrio finxerit: Baronium potius ducem secutus non sit, qui Veronensis traditionis admonitus ab iis, qui Veronensem Zenonis editionem curarunt, priorem de duplici Zenone sententiam jamdiu abjecerat, et secundis in Martyrologium curis retractaverat his verbis: Ex quo autem, ut accepimus, non recipit Veronensis Ecclesia duos Zenones, a priori nostra sententia haud inviti recedimus.

Atqui huic Veronensi traditioni, quam hactenus 0070C ostendimus, alia opponi videtur ejusdem Ecclesiae traditio, qua idem Zeno sub Gallieno martyr proditur, quod cum aetate Auctoris sermonum conciliari non potest. Zenonis martyrium hic expungere consilium nostrum non est, de quo plura dissert. 3, cap. 2, sed eam aetatem, quae ad Gallieni imperium evehitur. Cui traditioni, seu potius praejudicio unus Coronatus Notarius, septimi vel octavi saeculi scriptor, fundamentum posuit, ex quo alii subinde antiquitatem, non Zenoni solum, sed Veronensi etiam Ecclesiae honorificam praedicarunt. Hoc vero Coronati fundamentum ut exscindamus, duo antiqua monumenta omni exceptione majora primum consideranda proponemus, quibus Zeno, quem non nisi unicum ecclesia Veronensis agnovit, vixisse ostenditur saeculo 0070D quarto: tum vero ipsius Coronati opusculo ad calculum revocato, ex pluribus ejus hac in historia lapsibus praesentis quoque fabellae elevabimus fidem, ejusque occasionem vel originem, si fieri poterit, expiscari et indicare conabimur.

§ III.— Zenonem vixisse quarto saeculo convincitur ex S. Ambrosii epistola ad Syagrium. Id ipsum statuit antiquus ordo episcoporum Veronensium, quem ex diptychis manasse palam est.

Primum documentum sit epistola 5 S. Ambrosii ad Syagrium, quem Veronensem episcopum tum fuisse ipsius epistolae contextus plane convincit. In hac autem epistola num. 1 Ambrosius Indiciae virginis 0071A mentionem facit, quam puellam Zenonis sanctae memoriae judicio probatam, ejusque sanctificatam benedictione testatur. Haec autem virgo, quae Syagrii jurisdictioni subjecta tota epistola proditur, Veronensis utique virgo fuit; et Zeno sanctae memoriae, qui eam probavit et benedixit, est procul dubio S. Zeno episcopus Veronensis, cum exploratum sit non alium id temporis benedixisse ac sacrasse virgines, nisi qui summo sacerdotio fungeretur. Neque opponat quispiam cum editoribus Veronensibus, Indiciam alius urbis civem ab alio Zenone velari, subindeque Veronam accedere potuisse, ut una cum sorore, quae Maximo Veronensi nupserat, vitam exigeret. Haec enim dicere facile est, probare autem non item. Si vero cum adversus praejudicia quaedam 0071B apertum aliquod documentum proferatur, ejusdem commenta in praejudicii gratiam liceret ingerere, quid adeo firmum et certum umquam esset, ut evelli et eludi hac ratione non posset? Jure itaque hoc argumentum, quod ex Ambrosii epistola ducitur, post P. Labbeum omnino convincens et evidens omnibus visum est, ut nihili faciendam putarint editorum ((LXVI)) Veronensium responsionem, eamque ne mentione quidem dignam eruditi judicarint. Quid si ex iis ipsis, quae in Ambrosii epistola narrantur, Indiciam virginem Veronensem fuisse luculentius confirmemus? Etenim Maximus sororis vir, postquam lite adversus Indiciam mota, de quibusdam bonis judicia attentasset; cum vehementer angeretur, quod virgo in agro affinitatis suae refugisset consortium, muro interjecto 0071C (in eadem utique domo) discretas aedes uxoris suae ac virginis, divisamque germanitatis inter sorores societatem esse jusserat, uti traditur num. 17, p. 769, quod argumentum est evidens, mediae domus partem ad Indiciam spectasse; si enim ex alia urbe Veronam advenisset, Maximus pro hostili et averso in illam animo eam domo et urbe pellere, ac in suam patriam remittere potuisset. Sed transeamus ad alia.

Secundum documentum colligitur ex antiqua octo priorum Veronensium antistitum serie, quam pluribus monumentis custoditam diligenter accepimus, quoad ex praejudicata Zenonis aevo sententia aliam seriem recentiores proprio marte compingere non dubitarunt. Ea series Panvinio teste Antiquit. Ver. lib. IV, cap. 3, legebatur in Historia imperiali Joannis, 0071D cujus § 1 mentionem fecimus; et pars quidem ejus in rem nostram praecipua, quae posteriorum quinque episcoporum ordinem prodit, continetur in eo fragmento, quod ex illa imperiali Historia manuscripta nobis excerpsit Hieronymus Tartarotius in haec verba: Beatus Zeno episcopus Veronensis, doctor egregius, octavus ejusdem civitatis episcopus. Nam post S. Proculum, qui quartus fuit episcopus, pontificatum suscepit S. Saturninus, cui Lucillus successit, post quem S. Gricinus doctor, cui B. Zeno successit. Hunc eumdem ordinem in vetustiori auctore legimus, qui rhythmum de Veronae laudibus scripsit. Id opusculum in ms. Lobiensis monasterii inventum (quo allatum credi potest a Ratherio episcopo, cum a Verona 0072A exsul in illud monasterium, unde exierat, sese recepit) primus in solutae orationis rationem publici juris fecit Mabillonius in Analectis, tum vero noster marchio Maffeius in rhythmi formam recusit inter monumenta, quae ad calcem diplomaticae Historiae edidit. Hic rhythmus integer erat etiam in ms. coenobii Ariminensis Coelestinorum, ejusque fragmentum (ad Zenonem ordinemque quod pertinet) transcriptum cernitur in fine codicis monasterii Zenoniani sancti Zenonis tractatus continentis, et integer item Veronae habebatur in alio codice apud Jesuatos monasterium S. Bartholomaei in monte olim incolentes, scriptus in fine. Pentateuchi, quem in codice membranaceo litteris antiquissimis exaratum Bagata et Perettus testantur in libro inscripto: Sanctorum 0072B episcoporum Veronensium antiqua monumenta, pag. 14, et ex eodem codice priorem rhythmi ejus partem Hieronymus a Curte in Historiae Veronensis librum I transtulit. In ms. Zenoniano hic rhythmus ex Isidori dictis sumptus traditur, idque se credere Hieronymus a Curte, nec non Bagata et Perettus memorati satis insinuant; cui errori illud occasionem dedisse videtur, quod in secundo rhythmi versu Isidorus nominetur. At rhythmus multo post Isidorum scriptus palam proditur ex contextu, dum scilicet Veronae Pipinus degeret, id est octavo saeculo exeunte, vel saltem ineunte saeculo IX (Pipinus enim Italiae rex dictus fuit an. 781, et diem obiit supremum an. 810), unde Anonymum Pipinianum hujus rhythmi auctorem nominaturi deinceps sumus. Itaque 0072C hic Anonymus his versibus octo priorum Veronensium episcoporum ordinem prodit:

Primum Veronae praedicavit Euprepus episcopus,
Secundus Dimidrianus, tertius Simplicius,
Quartus Proculus confessor pastor egregius,
Quintus fuit Saturninus, et sextus Lucilius,
Septimus fuit Gricinus doctor et episcopus,
Octavus pastor et confessor Zeno martyr inclytus.
((LXVII)) Haec episcoporum series plurimi facienda est, quippe cum custodire diligenter Ecclesiis maximae fuit, curae cum illos in diptychis ex ordine scribere, et inter missarum solemnia ad secundum Memento omnes, etiam sanctos, recitare ex antiqua disciplina mos fuerit tum in Oriente, tum in Occidente in eam fere rationem, quam discimus ex libro Sacramentorum S. Gregorii edito a Menardo e ms. Corbeiensi, ubi 0072D haec habentur in Missa pro defuncto episcopo, infra actionem tom. III Operum S. Gregorii pag. 215: Super-diptycha. Memento etiam, Domine, famulorum tuorum Ill., qui nos praecesserunt et dormiunt in somno pacis. Post quae nomina scripta in diptychis recitabantur; unde sequitur: Item post lectionem, nimirum diptychorum: Istis, Domine, et omnibus in Christo quiescentibus, etc. Hic autem ritus post Anonymi quoque Pipiniani aetatem viguit, ut ex testimoniis liquet allatis a P. Martene, tom. I, de antiquis Ecclesiae Ritibus lib. I, cap. 4, art. 7, num. 24, pag. 408. Inter haec maxime memorandum videtur illud ex Romano ordine Ecclesiae Ambianensis anno 1120, ubi scriptum legitur: Memento, Domine, et eorum, nempe 0073A Firmini, etc., ubi XXXI episcoporum ejusdem urbis nomina recensentur; nec non aliud ex Missali Mozzarabico cardinalis Ximenii, in quo longa Toletanorum antistitum series describitur apud eumdem Martene, art. 12, pag. 460. Neque difficultatem faciat, si non in omnibus Missalium antiquorum Canonibus ad Memento omnium cujusque ecclesiae antistitum nomina describantur: nam alibi plerumque adnotas Ill. et Ill. memento insertas, pro quibus nunc N. et N. suffectum est, ex diptychis ipsis, vel alio simili monumento nominabantur ejus loci omnes propriae sedis episcopi, unde in ms. Colbertino 2585, apud eumdem Martene post haec verba, Memento etiam Domine famulorum famularumque tuarum Ill. et Ill. additur, episcoporum praesentis ecclesiae. Ex ejusmodi 0073B diptychorum ordine Anonymus Pipinianus genuinam priorum Veronensium antistitum seriem rescire et scribere potuit, sicut illam descripsisse credimus Rampertum episcopum Brixianum, qui sequiori aevo in sermone de Translatione S. Philastrii longiorem multo episcoporum Brixianorum ordinem, et diptychis utique cognitum, solis nominibus prodidit. Hae igitur ejusmodi quoque monumentorum series, quae ex ritu tam antiquo ac simplici proficiscuntur, non uti in posterioris aevi catalogis inventae, sed perinde ac si ex ipsis antiquis diptychis essent sumptae, verum antiquorum quoque episcoporum sibi succedentium ordinem continere credendae sunt, ac ex iisdem plures errores corrigi tutissime possunt, ut correxisse quidem nobis videmur recentiorem Ravennatum 0073C episcoporum ordinem, tom. IV Operum card. Norisii, pag. 976, aliaque jamdiu emendavimus in aliis aliorum episcoporum ordinibus in opere de Originibus antiquiorum Italiae ecclesiarum ac Metropoleon, quod multos ante annos lucubratum, cum licebit perficere, publici juris faciemus, ibique de ejusmodi catalogorum ac diptychorum auctoritate et usu plura fuse disputata invenies. Neque vero si quae falsa posterioribus catalogis inserta sunt, objiciantur, ut ex iis ordinis etiam episcoporum fides elevetur; nam sola episcoporum nomina in ordinem distributa sumi potuerunt ex diptychis in quibus nihil praeter eorum nomina legebantur, ut proinde haec series satis tuta et vera habenda sit; ad historica autem facta vel chronicas etiam notas quod pertinet, cum haec aliunde 0073D sumi debuerint, pro monumentorum e quibus ea petita fuerunt, ratione vel vera, vel fabulosa episcoporum ordini potuerunt interseri, et saepe ex opinione vulgi fabulis leviter adsentienti intrusa sunt nonnulla, quae ab eruditis falsissima demonstrantur. Quod monitum praecipue volumus, ne quis omnibus praeter episcoporum ordinem Anonymi Pipiniani dictis fidem accommodandam existimet; cum ea quae de Gallieni Caesaris filia inseruit, falsa sint, ut sequenti paragrapho ostendemus.

Caeterum hujus Anonymi seriem e diptychis derivatam ne quis amplius dubitet, luculentissimo, ut nobis quidem videtur, argumento confirmare placet. In ea serie S. Proculus ante S. Zenonem ponitur: 0074A in recentiorum vero sententia, ut Zeno ad Gallieni aetatem pertingat, hic ante S. Proculum statuendus est, cum Gallieno posterior S. Proculi aetas aliunde statuatur, ut mox videbimus. Porro S. Proculum ante Zenonem semper agnitum pluribus aliis hujus ecclesiae monumentis liquet: quippe S. Proculus ante S. Zenonem memoratur ((LXVIII)) constanter in omnibus antiquis missarum Canonibus, orationibus, epigrammatis ac litaniis. Ita ex. gr. in Canone quatuor vetustorum codicum nostrae Veronensis ecclesiae: Proculi et Zenonis; in litaniis autem alterius ms. capitularis ejusdem ecclesiae: S. Procule, S. Zeno, S. Theodore, etc. Eodem ordine iidem sancti describuntur in quibusdam orationibus, quas hic postremus capitularis codex exhibet, nec non in Romano Ordine 0074B saeculi noni, quem ex alio ms. capituli Veronensis Franciscus Blanchinius edidit in Prolegomenis ad Anastasium, tom. III, pag. 51, ac tandem in inscriptione ejusdem aetatis in S. Helenae templo adhuc existente, quam apud Ughellium legere quisque poterit tomo quinto pag. 781. Idem ordo deprehenditur etiam in antiquis litaniis e ms. Floriacensi nongentorum annorum editis a P. Martene part. 3 de Antiq. Ecclesiae Ritibus, lib. III, cap. 15, pag. 592. Id autem cur factum fuerit, nulla alia occurrere potest ratio, nisi quod S. Proculus aetate praecesserit S. Zenonem, qui caeteroqui, cum Veronensis civitatis sit magnus patronus, et universa in Ecclesia multo celebrior, ut dissert. 3 ostendemus, si non impedisset aetas, nominari primo loco debuisset. Ex his missarum Canonibus 0074C et litaniis fragmenta huc pertinentia dabimus eadem dissert. 3, cap. 4, ubi ad cultum Zenonis ostendendum opportunior erit locus. Hoc autem argumentum, quod ex antiqua quidem traditione et vero ordine originem ducit, Anonymi quoque Pipiniani seriem genuinam confirmat mirifice, et eos apertae novitatis et erroris coarguit, qui, veteri hoc ordine derelicto vel contempto, novum alium ad praejudicia tuenda invehendum putarunt.

Porro ut ad Zenonis aetatem ex hac Anonymi serie statuendam veniamus, S. Proculus ibidem quartus est, sextus autem S. Lucillus, quorum utrorumque aetatem ex aliis monumentis exploratam habemus. S. Proculus quarto saeculo ineunte in vivis erat, cum Maximiano imperante Veronam ducti fuere Ss. Firmus 0074D et Rusticus, qui subinde martyrio coronati sunt, ut palam fit ex antiquis ipsorum actis a marchione Maffeio editis in calce diplomaticae historiae, pag. 303. In nonnullis quidem actorum mss. pro Maximiano Maximinus legitur, ad cujus proinde imperium Proculi aetatem evehendam quidam opinati sunt: at cum ex actis pateat imperatorem id temporis Mediolani fuisse, Maximinus autem ea in urbe nunquam fuerit, quippe qui vix Italiam ingressus, in Aquileiae obsidione mortem oppetiit, ut recte probavit noster P. Petrus Paduanus ex ordine Conventualium, apud Ughellium tom. V Italiae sacrae, pag. 685, cumque pluribus exemplis liqueat haec duo nomina Maximiani et Maximini in codicibus promiscue scribi 0075A facileque confundi; potior imo et genuina apparet aliorum codicum Maximianum scribentium lectio, quae quidem in antiquis mss. quos viderunt et allegarunt Bollandi socii ad diem 24 martii in S. Proculi, inventa est; Maximianum enim Mediolani fuisse, persecutionemque intendisse adversus christianos notissimum est; ac jure propterea S. Proculus et Ss. Firmus ac Rusticus in antiquis Martyrologiis omnibus, necnon in Romano, referuntur ad Diocletiani Maximianique persecutionem, quae desaevire coepit an. 303. Quartus itaque Veronensis episcopus quarto ineunte saeculo floruit.

Accedamus ad sextum, cui nomen Lucillus, seu ut in metri Rhythmici causam scripsit Anonymus Pipinianus Lucillius, sicut Isidorius pro Isidorus eadem 0075B de causa scribendum versu tertio Maffeius noster ostendit. Apud S. Hilarium in Fragmento 2, pag. 632, post synodicam Sardicensem ad Julium Papam leguntur subscriptiones episcoporum LIX, in quibus vigesimo loco, Lucius ab Italia de Verona. Idem habetur inter subscriptiones ab iisdem Sardicensibus episcopis subjectas S. Athanasii litteris ad clerum Mareotidis, quas ex antiquissimo ms. capituli Veronensis clarissimus doctissimusque noster civis nuperrime produxit in lucem, tom. III Observat. Litter., pag. 38. Lucii pro Lucilli nomen ne moveat, S. Athanasius eumdem qui in synodicis subscribitur Lucius, duobus in locis Lucillum appellavit: in Apologia ad Constantium, numero 3, pag. 297, Λούκιλλος ὁ ἐν Βερωνὶ, Lucillus Veronae, quam urbem licet non 0075C designet in altera Apologia, num. 50, p. 168, tamen Lucillus ibidem ((LXIX)) nono loco appellatus inter eos episcopos qui Sardicensi vel interfuerunt, vel consenserunt, Veronensis esse cognoscitur, distinctus a Lucio, qui sexagesimo loco descriptus est, alterius urbis episcopus, ut in ipsa quidem synodica Sardicensi alter a Veronensi eodem nomine subscribitur. Igitur Lucius hic (Lucillus forte ob parvam staturam diminutive vulgo dictus) inter Sardicenses Patres fuit an. 347, imo ex Athanasianae Apologiae verbis ad Constantium inter vivos adhuc fuisse videtur, cum Athanasius eum librum scripsit, id est anno 356, vel saltem id temporis eum Athanasius vivum appellans, de ejus morte nihil audierat. Hujusce rei testis est, inquit, Fortunatianus Aquileiae episcopus. Hoc ipsum potest 0075D patris Hosii testimonio confirmari. Testis item Crispinus Patavii, Lucillus Veronae, Dionysius Leidis, et Vincentius in Campanio episcopus. Et quia defuncti sunt Maximinus, etc., quibus Athanasius Lucillum a defunctis distinguens, vivum aperte credidit. Nunc si quartus Veronensis episcopus Proculus ineunte quarto saeculo floruit, sextus autem Lucillus vivebat adhuc post medium idem saeculum, anno 356, quis non statim intelligat (cum de catalogi ordine ambigendum ex dictis non sit) Zenonem, qui octavus recensetur, aliquanto post hunc annum, ut intermedio septimo Antistiti Gricino aliquid temporis licet brevissimi tribuatur, in Veronensem cathedram ascendisse; quod sane tempus optime congruit cum aetate ejus Zenonis, 0076A qui a S. Ambrosio memoratur, et cum ea, quam tractatuum auctori superiori capite asserendam evidentissime demonstravimus; ac propterea error manifestus esse cognoscitur ille, quo Zenonis ejusdem aetas ad Gallieni imperium evehitur. Quem errorem, cum Coronatus Notarius, ex quo caeteri acceperunt, primus sparserit, ut superius monuimus; ne quem auctoritas hujus vel leviter moveat, etsi satis esse deberent, quae documentis hactenus propositis constituimus, majoris tamen roboris gratia ipsius historiam huc pertinentem ad examen vocare libet: quam si aliis capitibus fabulosam et falsam evidenter ostendemus, palam profecto fiet ebibisse eum ex turbido aliquo fonte, ut nihil ei cogamur fidere in chronica temporis notatione, cum praesertim hac in parte 0076B tot antiqua documenta jam considerata palam repugnent.

§ IV.— Coronati Notarii narratio qua Gallieni imperatoris aetas Zenoni attribuitur, expensa, fabulis scatere ostenditur.

Coronatum Notarium Vitam S. Zenonis septimo vel octavo saeculo scripsisse in admonitione ad Monumenta videbimus. Hic autem de S. Zenonis vita proprie sumpta nihil fere prodit, adeo ut de Zenonis ipsius gestis nihil litteris traditum accepisse videatur. Sed quemadmodum Ratherius, decimi saeculi episcopus Veronensis, de S. Metrone aliquid dicturus, de quo nihil scriptum fuisse conqueritur, id dicere coactus fuit, quod plebs indocta canebat, ut liquet ex 0076C opusculo ejusdem Ratherii novissime edito in calce Libri Juris civilis urbis Veronae: ita Coronatus, scripturus aliqua de S. Zenone, de quo nihil exaratum calamo repererat, ea solum prodere debuit quae ob celebritatem et admirationem populi animis impressa, populari quadam traditione ferebantur quaedam nimirum insignia miracula, de quibus diuturnior vigere solet memoria, quae tamen ipsa ex populi ingenio multis additis, aliis demptis, vel mutatis a nativo statu multum deficere, et falsis nonnullis additamentis ita contaminari consueverunt, ut quid verum falsum ve sit, internosci et statui saepissime nequeat. Hanc Coronati narrationem, quae Gallienum tangit, legere poteris num. 4 et seq. in ipsa Vita, quam inter Monumenta integram primo loco dabimus. In eam 0076D vero, ut ((LXX)) quam improbabilia multa contineat, quisque perspiciat, haec nunc adnotare placet. Primo mirum illud factum quo unica Gallieni filia, Zenone ad imperatorem per nuntios accito, a daemone liberata mirifice traditur, adeo insigne et solemne esse debuit, ut incredibile plane sit quod per quinque circiter saecula nihil de illo litteris quispiam prodiderit, primusque qui ejus fecerit mentionem, septimo vel octavo saeculo Coronatus Notarius fuerit. Dein num. 5, monasterium in quo S. Zeno cum pluribus aliis et eodem quidem Zenonis nomine appellatis degeret, Veronae publicum fuisse indicatur, quod de tribus primis saeculis, cum Christiani persecutionum causa latitantes, nihil publicae aedificationis praeferebant, 0077A incredibile omnino est. Praeterea imperatoris nomine Zeno rogatus ut filiam ejus a daemone vexatam sanaret, cum eo profectus ejecisset daemonium, coronam regalem, quam ipse Gallienus imperator capite suo gestabat, ab eodem accepisse traditur, quam mox pauperibus distribuit: cum ante Aurelianum id generis ornamentum Romanis imperatoribus non fuerit in usu. Quis dein tueri probabiliter poterit ethnicum imperatorem Zenoni concessisse ut idola omnia destrueret, et in Christi nomine ecclesias fabricaret; idque, cum is Veronam repetiisset, factum fuisse? ita ut cum ne una quidem publica alibi christianis ecclesia fuerit, Veronae per Zenonem imperatoris ejus mandato plures fuerint constructae, uti proditur n. 7. Sed plura alia, quae considerari 0077B possent, omittamus: haec enim ad narrationis hujus figmentum demonstrandum apud idoneos judices satis superque sunt. Si vero aliquid veri inter improbabilia latet, illud unum conjicere possumus, haec Coronatum ex vulgi traditione sine ullo examine litteris prodidisse. Traditum fortassis fuerat antiquitus Zenonem cujusdam Gallieni filiam a daemone liberasse, et cum vulgo notus esset Gallienus imperator, Gallieni imperatoris filiam a Zenone liberatam tradi coepit. In scriptoribus aevi posterioris ejusmodi lapsus frequentes occurrunt, ut cum quaedam ex. gr. praesidum nomina imperatorum nominibus similia repererint, imperatores ex praesidibus fecerint. Forte Gallienus ille, cujus unicam filiam S. Zeno curavit, Palatii (locus est inter Tridentum et Veronam in 0077C Antonini Itinerario memoratus) degebat, ut marchio Scipio Maffeius in epistola ad Coletum inserta tom. V Italiae sacrae, pag. 675, observavit: et cum idem ille ob nominis similitudinem ex additione vulgi in imperatorem migrasset, alia improbabilia ei historiae subinde fuerunt addita, quae a Coronato suscepta et scripta inveniuntur. Sed plura in his conjectationibus insumere, vanum plane et indignum credimus. Quidquid igitur est de origine hujus fabulae, quae Gallienum imperatorem inculcat; caeteri omnes licet quamplures, at aevo quidem posteriores, qui illam e Coronato excepisse noscuntur (ita ut ex eodem totidem saepe verbis repetatur, ac in ipsas antiphonas, responsoria et hymnos inde immigraverit) non majorem fidem merentur: et hac ratione evulsum tandem et 0077D eversum penitus vides fundamentum, cui inolitum de Zenonis aetate Gallieni imperium attingente praejudicium innititur. Hoc autem posito, quis hac narratione atque praejudicio neglectis, non magis assentiendum putet iis documentis quibus S. Zeno saeculo quarto vixisse convincitur? ut sic altero Zenone excluso, quem Veronensis Ecclesia nunquam agnovit, ille eorum tractatuum auctor habeatur, cui isti et in mss., et a pluribus scriptoribus, et ipsius ecclesiae Veronensis traditione constantissime vindicantur.