((CXXXI)) § I.— Proponuntur argumenta pro vindicando S. Zenonis martyrio, et contraria refelluntur.

In primis quae pro martyrio sunt, monumenta considerentur. S. Gregorius Magnus omnium testium antiquissimus, S. Zenonem martyrem bis appellat 0157D lib. III Dialogorum, c. 19, ubi indicatum Athesis exundantis, et ad januam ecclesiae S. Zenonis apertam stantis miraculum describit. Primo his verbis: Apud Veronensem urbem fluvius Athesis excrescens ad B. Zenonis martyris atque pontificis ecclesiam venit. Deinde: Stans autem ante januam, ad ostendendum cunctis meritum martyris, et aqua erat, etc. Haec omnium tum editorum, cum mss. est lectio; inter codices autem memorandus praesertim pervetustus ille nostrae bibliothecae Capitularis, in quo martyris nomen palam legitur. Cum S. Gregorio neque ob antiquitatem, neque ob auctoritatem conferendus est Coronatus Notarius, qui aliis in rebus non nulla falsa et incredibilia inseruit: ejusque testimonium, quo Zenonem 0158A non solum non appellat martyrem, sed in pace receptum (quae formula confessorum mortem significare solet) testatur, nihil contra Gregorium potest; ac proinde nihilum pariter valent, quae ex simili locutione sive Monachi Zenoniani, sive Petri de Natalibus, sive aliorum, qui a Coronato palam sumpserunt, colligi et obtrudi possent.

Paulus Diaconus, qui ineunte IX saeculo scripsit, idem Athesis miraculum describens lib. III de Gestis Longobardorum, cap. 23, S. Gregorii Magni auctoritatem, quam allegat, secutus, S. Zenonem martyrem pariter vocat: et similiter Joannes Diaconus in Vita ejusdem Gregorii, post medium nonum saeculum exarata, lib. I, num. 35, totidem Gregorii verbis S. Zenonem martyrem atque pontificem nominat. Rabanus 0158B in Martyrologio quater Zenonis meminit, quaterque martyris nomine eumdem nuncupat. Wandelbertus in Martyrologio Metrico scripto an. 842, quod integrum editum est tom. II Spicilegii Acheriani, die 8 Decembris Zenonem nostrum appellans, martyrem vocat. Eodem saeculo Notkerius in Martyrologio per Canisium promulgato tom. II Antiq. Lect., part. III, novissimae editionis, tum pridie Idus Aprilis, tum XI Cal. Junii S. Zenonis mentionem faciens, ei martyris titulum semper apponit. Usuardus ex ms. S. Germani martyrem pariter vocat, in quo tamen Bollandistae non levibus argumentis repugnant. Cum enim contendunt illum ms. non esse ipsum autographum, uti vulgo traditur, Usuardi librum; tum vero ex alio vetustiori codice additiones ms. Sangermanensi ab 0158C aliis insertas volunt, et inter has S. Zenonis nomen nec non Martyris titulum Zenoni appositum recensent, putantque Usuardum hujus sancti nullam mentionem fecisse, sicuti nullam faciunt nec Florus, nec genuinus Ado a Rosweido editus tom. XVI Bibliothecae Patrum, nec authenticum Bedae Martyrologium ab iisdem Bollandistis vulgatum, id quod confirmatur ex antiquo Capituli Veronensis codice idem Bedae Martyrologium continente, in quo secunda manu S. Zenonis nomen additum liquet. Martyris tamen nomen legitur apud auctorem Martyrologii, quod Bedae vulgo tribuitur, et die 8 Decembris in additionibus ad Martyrologium Adonis, et in plerisque codicibus, qui auctum et interpolatum praeferunt Usuardi Martyrologium. In Calendario coenobii Cassinensis edito 0158D tom. 7 Rerum Italicarum pag. 936, mense Aprili, Zeno martyrio coronatus dicitur, et similiter in alio Calendario, quod praemittitur Sacramentario Gregoriano ms. saeculi IX, inter Vatican. num. 3806, eodem mense legitur Sancti Zenonis martyris.

Hactenus constitutis magna opponi solet objectio, quae maximam praeter caeteras vim habere videtur. Dicitur ergo Veronensis Ecclesia, quae de sui Patroni ac episcopi martyrio (si quidem martyr obiisset) prae omnibus rescire debuit, eum confessorem semper appellasse, non martyrem, et uti confessorem in officiis atque in missis coluit ad Aloysium ((CXXXII)) Lippomanum episcopum usque, qui circa medium saeculum XVI, veteri ritu commutato, officia et missas de martyre 0159A celebrandas primus instituit: eidemque veteri ritui sese conformantes aliquot externae quoque Ecclesiae cap. 4, § 2 et 3, indicandae, quae diem S. Zenonis festum singulis annis ex antiqua disciplina concelebrant, confessoris, non vero martyris officia et missas id quoque temporis peragunt. At huic objectioni ductae ex Veronensis praesertim Ecclesiae ritu quem alias Ecclesias subsecutas apparet, facilis responsio est. Nam praeter quam quod in Carpso ms. Veronensis Ecclesiae nunc nuper memorando antiphonae ad Introitum, Offertorium, et Communionem pro festo S. Zenonis in missa recitandae, eae indicantur, quae vel nunc in missis martyrum Paschali tempore dici solent, et similiter in Lectionario S. Euphemiae laudato in scholiis a Baptista Peretto, pro 0159B die translationis S. Zenonis adsignatur Evangelium Ego sum vitis vera, quod hodie pariter in iisdem missis Paschalibus martyrum recitamus, in eamdemque rem ex alio ms. Missali monasterii S. Zenonis discimus, idem Evangelium lectum fuisse, cum quaepiam ejusdem Sancti festivitas in Paschale tempus incidisset: praeter haec, inquam, nostra Veronensis Ecclesia eum antiquum tenuisse ritum videtur, quem Micrologus notavit in libro de Ecclesiasticis observationibus cap. 45, testimonium indicante Baptista Peretto in iisdem Scholiis ad Vitam S. Zenonis, legitur autem tom. XVIII Bibliothecae Patrum, pag. 485: Nota autem, inquit, S. Gregorium papam primum in Graduali libro de his martyribus (Romanis Pontificibus) sicut de confessoribus Pontificalia instituisse officia, 0159C ut de S. Marcello Antiph. Statuit, et de S. Felice Antiph. Sacerdotes, et hoc utique satis congrue propter excellentiam dignitatis Apostolicae. Hoc etiam attendendo majores nostri de iisdem sanctis confessorum officia ad cursum diei et noctis leguntur observasse: quae et Pontificis dignitatem eodem modo insinuant, nec tamen in aliquo eorum martyrio praejudicant. Idem de S. Apollinare observandum esse Gradualis liber demonstrat. Hactenus Micrologus. Equidem hunc ritum in hac praesertim Veronensi Ecclesia viguisse illud demonstrat, quod in antiquis ejusdem Ecclesiae ritualibus libris Episcopi, etsi martyres, confessores tamen nominantur; et officium de confessoribus recitandum innuitur. Ut autem omittamus pauca eorum, qui ibidem recensentur, Romanorum Pontificum nomina 0159D quorum martyrium certis documentis non probatur, eos tantum episcopos commemorabimus, quos fuisse martyres exploratum est; et ne singulos hujus Ecclesiae rituales libros percurramus, satis erit ms. illum considerare Carpsum appellatum, qui post praefationem Auctoris a Scipione Maffeio editam in Addendis postremae partis Veronae Illustratae, Calendarium exhibet, notatque subinde officiorum hac in Ecclesia celebrandorum ritum, nec non antiphonarum, responsoriorum, psalmorum initia, quae cuique officio conveniunt. Hoc Carpsum a Stephano presbytero et cantore ejusdem Ecclesiae scriptum fuit ante medium saeculum XII, cum in Calendario quinque hae chronicae adnotationes alia manu in margine adjectae legantur 0160A inter dies VIII, VII et VI Cal. Julii: Heic emergitur Oprandus Archipresbyter MCLXVI.

VI. Id. Augusti Θ Beatrix MCLXXI.

V. Id. Octobris Nat. S. Placidiae V. et in margine Institutio . . . . . MCLXXV.

IV. Id. Aprilis electio Adriani Archipresbyteri MCLXXXVI.

VII. Id. Junii consecratio Adriani Archipresbyteri in presbyterum MCLXXXVI.

In hujus ergo Carpsi Calendario haec in rem nostram scribuntur:

IV. Nonas Febr. Sancti Blasii conf.

VIII. Cal. Maji S. Adalberti conf.

Non. Junii S. Bonifacii Epi. et conf.

VI. Cal. Julii. Nat. Ss. Joannis et Pauli m. et 0160B S. Vigilii conf.

((CXXXIII)) Hi itaque omnes certissimi martyres, ut aliunde supponimus, in ipsius Carpsi Calendario confessores vocantur. Porro licet in eo Calendario legatur: VIII. Idus Augusti Natale Sixti, Felicissimi, et Agapiti martyrum; tamen in Carpso S. Sixti officium notatur de Confessore Pontifice, aliorum autem duorum antiphonae de Martyribus. Itaque apud Veronensem Ecclesiam is ritus obtinuisse apparet, ut confessores dicerentur, qui caeteroqui veri sunt martyres, et de iisdem non uti martyribus, sed uti confessoribus officia celebrarentur. Ex ipso Ughellio, pag. 781, Veronensem inscriptionem referente id ipsum eruditi suspicari et conjicere poterant: in illa enim, quae temporibus Andreae Patriarchae Aquileiensis, id est 0160C saeculo IX, in templo olim S. Gregorii, nunc autem vulgo S. Helenae in dedicationis monumentum erecta adhuc cernitur, inter Sanctorum, quae ibidem continentur, reliquias hae recensentur S. Vigilii confes., S. Proculi confes., S. Zenonis confes. ubi non tam S. Zenonem cum Proculo, quam S. Vigilium utique Tridentinum episcopum, qui indubie martyr occubuit, confessores peraeque appellatos vides, quam appellationem officiorum ac missarum ritus sequebatur. Ex hoc porro Veronensis Ecclesiae ritu illud dimanasse videtur, ut S. Zeno in aliis quoque ejusdem Ecclesiae monumentis confessor inscribatur, non martyr; ut ne tamen id ad martyrium inficiandum traduci possit.

Etsi vero in plerisque monumentis Veronensibus unus confessoris titulus eidem vindicetur; tamen 0160D quaedam non desunt, in quibus martyr diserte asseritur. Henricus imperator, in privilegio quod an. 1055 abbati monasterii S. Zenonis concessum fuit, pag. 763 tom. V Italiae Sacrae Ughellii, bis martyrem illum vocat: et in alio privilegio, quod rogante Vitali episcopo Vicetino Beringarius eidem S. Zenonis monasterio tradidit an. 901, quamquam bis appelletur confessor, tamen et martyr semel nominatur. Vide Ughellium in Vicetinis episcopis tom. V, pag. 1031. Anonymus Pipinianus, qui de Veronae laudibus Rhythmum lucubravit, peritus quidem ejus Veronensis ritus, quem diximus, nonne adhuc S. Zenonem et confessorem et martyrem simul affirmandum putavit?

0161A Octavus pastor et confessor Zeno martyr inclytus.
Guillelmus Pastrengus Veronensis inter saeculi XIV scriptores eruditissimus, cui eum ritum latuisse incredibile plane est, nonne de Zenone scripsit aperte martyrium patitur?

Neque opponatur S. Zenonem martyrio coronari non potuisse, si post Juliani imperium vixit, ut dissert. 1 ostendimus. Etsi enim post Julianum nullas in Italia adversus Christianos persecutiones fuisse conceditur, de quo satis eadem dissert., cap. 2, § ultimo; adhuc nihilominus S. Zeno occidi potuit in aliquo Paganorum, quibus sese imperterrite objecit, tumultu, quemadmodum simili de causa non multos post annos in finitimis Tridentinis vallibus gloriosam pro Christo mortem oppetierunt tres sancti 0161B martyres Anaunenses, et subinde S. Vigilius episcopus: vel tot tantasque pro fide propaganda persecutiones potuit obire et pati, quot quantasque passus fuit coaevus Brixiae episcopus sanctus Philastrius, de quo haec litteris prodidit successor ejus S. Gaudentius in sermone de vita S. Philasirii pag. 241 et 242: Contra gentiles atque Judaeos . . . et maxime . . . Arianam perfidiam tanto vigore pugnavit, ut etiam verberibus subderetur, et in corpore suo stigmata Domini nostri Jesu Christi portaret. In hanc sententiam Joannes Veronensis Ecclesiae presbyter mansionarius in Imperiali Historia manuscripta haec de Zenone scribit: Post multa supplicia quievit in Christo II Idus Aprilis. Licet enim mortem in illis persecutionibus atque suppliciis non obierit, nihil tamen id refert, quominus 0161C martyr appelletur, unde martyres a S. Cypriano appellantur et illi confessores, qui multa pro Christo passi nondum in suppliciis excesserant, et martyr aeque confessor vocatur a S. Paulino Felix Nolanus, et martyres item praedicantur, ac officio martyris coluntur idem S. Felix Nolanus, S. Euseb. Vercel. atque alii, qui caeteroquin quaedam solum pro fide passi, in pace mortui deinceps ((CXXXIV)) sunt. Itaque cum Aloysius Lippomanus an 1554 (Peretto teste in Latinis scholiis ad vitam S. Zenonis) universo clero Veronensis dioecesis praecepit, ut de uno martyre pontifice officium celebraretur, quod antea de uno confessore pontifice celebratum fuerat, haud reprehendendus est, neque iis succensendum Ecclesiis, quae ut ad Veronensis exemplum sese conformarent, hunc 0161D eumdem ritum subinde arripuisse satis credibile nobis est, de quibus capite quarto dicemus. Haec sunt, quaecumque pro martyrii Zenoniani sententia colligere potuimus, et haec quidem majori, qua per nos licuit vi, proposita atque inculcata, lector, vides, ut ne quid roboris huic parti, quam Veronensis Ecclesia nunc sequitur, decerperetur. Nunc de iis, quae pro contraria sententia suppetunt.

§ II.— Asseruntur argumenta contrariae sententiae.

Antiquissimus omnium, qui Zenonis meminerunt, testis est S. Ambrosius archiepiscopus Mediolanensis, auctor cum pluribus nominibus accuratissimus et maximae fidei, tum vero Zenoni suppar, quem 0162A proinde Zenonis non latuisset martyrium, siquidem is, ipso jam episcopo, pro Christiana fide gloriosam mortem oppetiisset. Ambrosius ergo delata ad se Indiciae Virginis a S. Zenone olim probatae ac benedictae causa, cum pro illa multa scripsit ad Syagrium Zenonis successorem, tum vero hujus sancti, qui illam approbaverat, judicium proferens, martyris titulum, qui ad auctoritatem contulisset plurimum, procul dubio non omisisset. At Zenonem sanctae memoriae episcopum unice appellat, non martyrem, inquiens: Tu autem sine alicujus fratris consilio hoc judicium praejudicium feceris, ut puellam, Zenonis sanctae memoriae judicio probatam ejusque, sanctificatam benedictione, post tot annos sine auctore criminationis, sine accusatore, sine professore delationis, in periculum reatus 0162B deducendam arbitrarere. Itaque nihil de martyrio ejus Ambrosium cognovisse palam videtur: et si Ambrosius nihil de illo rescivit, jam Zenonem non martyrio, sed naturali morte in pace functum probabilissimum est, nisi quo paris aetatis atque auctoritatis documento Ambrosii testimonium elidatur. Prae hoc autem Ambrosii testimonio sequior nimis est S. Gregorii Magni, quae pro martyrio antiquior suppetit, auctoritas. Is enim qui duobus post saeculis vixit, cum Athesis miraculum recitans, martyrem illum appellavit, fieri potuit ut memoria lapsus eum martyrem dictum crediderit, quem Joannes, a quo de miraculo fuerat instructus, simplicem episcopum et confessorem pronuntiaverat: nisi forte ipse Joannes eo in titulo lapsus probabilius credatur. In S. Gregorio 0162C quidem defectus id generis sine exemplo non sunt: nam Molano animadvertente in secunda Usuardi editione, S. Juvenalis Narniensis episcopus, cujus festa dies V Nonas Maii in Romano martyrologio signatur, martyr dicitur lib. IV, cap. 12, a S. Gregorio, cum merus confessor fuerit. Aliud nos exemplum adserimus ex epistola olim 73 lib. IX, nunc 62 l. VI, ubi idem pontifex beatissimum martyrem vocat S. Leucium episcopum Brundusinum, qui in laudato Martyrologio nec non in Calendario ms. Bibliothecae Casanatensis scripto ineunte saeculo IX, ad monasterium quoddam Beneventanum olim pertinente, III Idus Januarii episcopus et confessor nominatur, atque uti confessor quidem in ipsa ejus Ecclesia Brundusina nunc quoque temporis colitur. Verum 0162D quidem est Leontium in editionibus post Romanam illum appellari, non Leucium: at cum ejus corpus Brundusii requiescens ibidem tradatur, Brundusina autem urbs nullum cujusquam sancti Leontii corpus apud se requiescens umquam agnoverit, ut illud S. Leucii episcopi olim habuit, antequam Beneventum transferretur: melior videtur lectio priorum Gregorii editionum, quae cum quinque mss. in Benedictina allegatis Leucium praeferunt. Ex his autem duobus S. Pontificis lapsibus in martyris titulo Confessoribus tributo; haud temere similis lapsus suspicio exoritur, cum idem S. Pontifex Zenonem martyrem scripsit, quem S. Ambrosius martyrem non agnovit. Coronati Notarii Vita cum pluribus improbabilibus, 0163A quae alibi consideravimus, adjunctis scateat, ((CXXXV)) levissimae quidem est fidei; at negari illud non potest, quod cum ille de Zenone affirmavit receptus est in pace, inter tot improbabilia, quae ad exaggerandam S. Episcopi gloriam ex ipsa populari fama congessit, nihil de martyrio ejusdem audierat, nihilque id temporis, septimo scilicet vel octavo saeculo, non multo post S. Gregorii obitum, hac ipsa in Veronensi Ecclesia de eodem ferebatur. Adde quod Coronati Vitae, quae in perantiquo Remensi Codice legitur, ubi exponitur miraculum Athesis, inserta apparent ipsa S. Gregorii verba, ut in adnotatione 10 ad eamdem Vitam dicemus: et in his pro eo quod apud S. Gregorium scribitur ad ostendendum meritum martyris, ibidem positum fuit ad ostendendum meritum 0163B confessoris; unde suspicio est Veronensem, quicumque fuerit, qui eam additionem in ms. illo olim Veronensi, nunc autem Remensi apposuit, ex Gregorii verbis martyrem in confessorem correxisse, sanctumque Pontificem in eo lapsum putasse, quod S. Zeno Veronae confessor haberetur, non martyr: qua eadem de causa monachus Zenonianus Gregorium appellans, ejusque verba recitans, martyris nomine praetermisso Sancti supposuit scribens, ad ostendendum meritum Sancti, vel, ut in ms. lectionario Brixiano legitur, cujus mentionem facit Maffeius noster in praefatione ad Monachum Zenonianum, pag. 317 Hist. diplom., ad ostendendum meritum confessoris: nisi forte hoc ms. lectionarium Brixianum ipsam Coronati Vitam ex simili exemplo Remensi sumptam 0163C contineat, uti sane illam continet lectionarium aliud ms. Ecclesiae Tridentinae, quod eamdem additionem et formulam Gregorii verbis praefert. Si porro ex his probabile sit S. Gregorium, dum Zenonem appellavit martyrem, unius nominis errore defecisse, nihil prosunt Pauli Diaconi, Joannis item Diaconi, Rabani Mauri, Notkerii testimonia, quippe quos ex S. Gregorii Dialogis sicuti miraculum Athesis, quod memorant, ita et martyris titulum, quem Zenoni affigunt, derivasse manifestum est. Eadem ratione cadunt etiam caeteri posteriores, Wandelbertus, Usuardus, aut potius Usuardi additamentorum et Adonis auctores, et alii, qui adferri solent, quos vel ex S. Gregorio, vel ex aliis Gregorii asseclis profecisse satis credibile est. Duos tantum codices praecipua 0163D consideratione dignos in confirmationem adferre libet, Vaticanum 3806, superiori paragrapho allegatum, et alium Veronensem monasterii S. Spiritus. Vaticanus, qui Aprili mense S. Zenonis martyris in Calendario meminit, eodem mense in Sacramentario nihil ponit, et solum mense Decembri, in quo Calendarium de eodem Sancto nihil notat, ipsius Missam exhibet, eamdem quae in nostris codicibus legitur, et in ea ille confessor pontifex unice dicitur, ut ex tertia missa videre poteris. Haec non aliunde videntur profecta, quam quod martyris nomen mense Aprili in Calendario insertum, e S. Gregorio vel ex alio ejus exscriptore sumptum fuit; missa autem derivavit e Veronensi fonte, cui id nomen ignoratum 0164A mox videbimus. Simili plane ratione in ms. Martyrologio monasterii Veronensis S. Spiritus, mense Aprili brevis martyrii S. Zenonis descriptio fit in Martyrologiorum formam iisdem fere verbis, quae in vulgato Usuardo leguntur, martyriique testimonium e S. Gregorii auctoritate ab aliis Martyrologiorum scriptoribus excepta deduxerunt; at subinde in duobus aliis festis S. Zenonis mense Maio et Decembri, quae ex solis Veronensibus libris notata sunt, ille confessor pontifex solummodo appellatur.

Argumentum, quod ex antiquo Veronensis Ecclesiae ritu ducebatur, ut S. Zeno, cujus festa dies ad Lippomanum usque confessoris, non martyris officio ac missa celebrabatur, et celebratur adhuc ex antiqua consuetudine apud plures externas Ecclesias, 0164B uti c. 4 videbimus, hoc, inquam, argumentum ex Veronensis praesertim Ecclesiae ritu ductum, etsi ad martyrium a Zenone adjudicandum non tanti est, quanti illud plures cum Henschenio fecerunt et faciunt, quod superiori paragrapho latius ostendimus: certe tamen quae ibidem attulimus in medium, non sunt ejusmodi, ut, cum aliquot certi martyres hac in Ecclesia confessorum ritu culti fuerint, martyr etiam convincatur S. Zeno, nisi aliunde probetur. Negari quidem non potest antiphonas missae S. Zenonis pro paschali tempore in Carpso indicatas, nec non Evangelium ejusdem temporis duobus aliis in codicibus descriptum ejusmodi esse, quae per id tempus de martyribus dici solent: at ea ((CXXXVI)) antiquis temporibus paschalis quidem temporis, non tamen 0164C martyrum propria fuisse videntur. Enim vero in antiquis Missarum libris a venerabili Cardin. Thomasio editis haec rubrica, In communi unius martyris, vel confessoris apposita legitur tum in Antiphonario, pag. 281, tum in Lectionario, pag. 80, tum in Capitulare Evangeliorum, pag. 217, et id ipsum quoque notatur. in Responsoriale et Antiphonario pro officio temporis paschalis, pag. 314, et pro officio communi, pag. 361, adeo ut quod ex id generis antiphonis et Evangeliis eruitur argumentum, ad statuendum cultum martyris potius, quam confessoris traduci non possit. Illud autem, quod ex missis certum elicere possumus cultus testimonium, sunt orationes, vel gradale responsorium, siquidem proprium Sancti nomen praeferat; ibi enim martyris vel confessoris 0164D titulus nomini proprio additus, utrum confessor an martyr habitus fuerit, tute indicabit. Omnes vero orationes, quas in sex mss. Veronensis Ecclesiae libris, et in omnibus quidem S. Zenonis missis inferius describendis legere licet, unum confessoris pontificis, non autem martyris titulum constanter ingerunt; et responsorium gradale subjectum epistolae ipso in Carpso designatum, non alio titulo eumdem sanctum appellat: Sancte confessor Zeno, etc. Quis ergo ex antiphonis et Evangelio, quae pro martyre vel confessore olim communia fuisse deprehenduntur, contra expressum orationum testimonium pro martyrio statuendo arguere velit? Imo hinc potius confirmare licet, eas antiphonas et Evangelium 0165A paschalis missae S. Zenonis, quae martyrum propriae nunc habentur, confessoribus etiam communia olim fuisse, cum praesertim idem Carpsum et alii rituales libri officium etiam paschale S. Zenonis totum de confessore pontifice recitandum exhibeant, quod non fecissent profecto, si paschalis missa, quae cum officio concordare debebat, martyris propria judicata fuisset. Hinc porro quod oppositum superiori paragrapho fuit ex Micrologo scribente officia Romanorum pontificum caeteroquin martyrum propter excellentiam dignitatis Apostolicae peracta fuisse de confessoribus, inane prorsus cognoscitur: illi enim martyres explorate dicebantur in orationibus, ac praeterea de iisdem, uti ipse Micrologus eodem loco 0165B notat, in officio hymnus, invitatorium, versus Gloria et honore, Posuisti eum, Domine, magna est ejus cantantur ut de martyribus; cum e contra in S. Zenonis officio inter monumenta referendo, hymnus ipse, invitatorium, versus, omnia denique de confessore dicerentur. Equidem illi pontifices, qui certi sunt martyres, in orationibus quoque Sacramentariorum nostrae Veronensis Ecclesiae martyres nominantur, et martyr, non autem confessor inter caeteros vocatur S. Sixtus in orationibus, quae leguntur sane distinctae ab illis Ss. Felicissimi et Agapiti martyrum, perinde ac Carpsum distinctas ipsorum antiphonas posuit. Similiter etiam S. Blasius, qui confessor dicitur non tam in Calendario Carpsi, quam in alio alterius libri Sacramentorum saeculi XII, 0165C praeter quam quod in aliis Calendariis mss. martyr inscribitur, in orationibus certe omnium librorum martyris appellatione constanter donatur. De caeteris autem tribus martyribus Adalberto, Bonifacio, Vigilio, quos confessoribus accenset Calendarium Carpsi, Vigilium autem inscriptio in S. Helenae, rationem adferre nullam possumus, utrum in orationibus martyres dicerentur necne, cum in tribus memoratis Sacramentorum libris nullibi memorentur. Neque illud praetermittendum, quod in Carpso, unde totum argumentum pendet, aliquot errores occurrant, qui fidem ejus non nihil extenuant. Unum in rem praesentem commodum exempli gratia proponamus. In praemisso Calendario: XV Cal. Augusti Nat. S. Mamae et Filastri m.; et in ipso Carpso: In 0165D Nat. Sanctorum Mamae et Filastri a. et ps. et R. et totum officium de pluribus martyribus. In his mirum profecto accidere debet, S. Philastrium, qui et Brixiae et ubique semper confessoris cultu prosecutus fuit, et confessor item appellatur a S. Gaudentio, qui eidem successit, et a Ramperto etiam Brixiano Antistite, nec non in inscriptione nuper memorata Veronensis Ecclesiae in S. Helenae, ubi legitur S. Philastrii confess., hunc eumdem, inquam, S. Philastrium inter martyres nihilominus recenseri in Carpso, et in eo quidem Carpso, qui non nullos pontifices certo martyres confessorum nomine designat. Id ab errore purgari posse ((CXXXVII)) nemo dixerit. In hac autem parte si Carpsi auctor erravit, quis in aliis 0166A errare similiter potuisse non statim intelligat? Sed transeamus ad alia.

Duo documenta Veronensis Ecclesiae superiori paragrapho allegata pro martyrii titulo quis cum aliis quam pluribus contrariis comparet? His iisdem, quae contrariam ejusdem Ecclesiae traditionem luculentissime videntur statuere, infirmari quoque seu potius elidi videtur Anonymi Pipiniani et Guillelmi Pastrengi scriptorum licet Veronensium auctoritas, quos in appellatione martyris unum S. Gregorium secutos credibile est. Quin Anonymus Pipinianus cum S. Zenonem martyrem una et confessorem appellet, vel ex hoc apparet, eum inscium, martyrne, an confessor S. Zeno fuerit, utrique, quae ferebatur, appellationi, ne erraret, voluisse satisfacere, et idcirco martyris titulum 0166B a S. Gregorio ita sumpsisse, ut confessoris tamen nomen ex antiqua totque testimoniis firmata suae Ecclesiae traditione praetermittendum nequaquam putaret; qua eadem de causa accidisse quispiam existimet, ut tum in ms. Medoetiensi Pauli Diaconi tom. I Rerum Italic. pag. 447, tum in uno e duobus objectis documentis utrumque nomen pariter jungatur. Monumenta autem Veronensis Ecclesiae, quae cum unum confessoris titulum praeferant, traditionis Ecclesiae ejusdem testes exsistunt, plura suppetunt apud Ughellium tom. V Italiae sacrae a pag. 705, et alia non pauca, quae ex archiviis addi possent: quibus omnibus antiquitate praestat charta anno 769, in vico Campelione Mediolanensis dioecesis scripta, et edita a marchione Maffeio inter monumenta, quae ipsi in Veronensi 0166C historia illustranda usui fuerunt part. I, pag. 375; in hac autem memoratur Basilica beatissimi et confessoris Christi Zenonis. His adde inscriptiones. Praeter illam in S. Helenae superius allegatam idem Scipio Maffeius aliam publici juris fecit tom. II Veronae Illustr. pag. 515, quae anno 1123, in ipso S. Zenonis monasterio collocata confessorem Zenonem solummodo nominat. Aliam addere licet in ecclesia Montis Aurei dioecesis Veronensis sitam, quam nondum hactenus editam, et a P. Josepho Blanchinio olim diligenter exscriptam hic appingendam putamus. 0166D id est: Anno Domini 1060, indictione 13, consecrata est haec ecclesia, 16 Cal. Septembris, ad honorem Sanctae Crucis et S. Michaelis, et Sanctorum martyrum Castorii et Victoris, et Sanctorum Confessorum Martini, Zenonis, et Remigii a Teopaldo Veronensi episcopo. Praeterea in lectionibus, quae ante Lippomanum in S. Zenonis festo lectae fuerunt, nulla martyrii occurrit mentio; et solum ibidem legitur: Requievit, 0167A aut receptus est in pace. In Veronensis civitatis Statutis, et in iis, quae adhuc vigent, cum S. Zeno magnus urbis Patronus nominatur, Confessor tantum dicitur, id ipsumque accidit in caeteris civitatis decretis, quae pro ejus cultu lata fuerunt. In omnibus litaniis tum nostrae tum aliarum Ecclesiarum, quas cap. 4 ((CXXXVIII)) indicabimus, ille inter confessores constanter recensetur, et in illis quoque litaniis adhuc post Lippomanum in commendatione animae recitari solitis in Ecclesia Veronensi, quae a Joanne Matthaeo Giberto an. 1536 primum impressae in libro catechumenorum ad usum Ecclesiae cathedralis Veronae, anno subinde 1573, Augustino Valerio episcopo nihilum immutante recusae fuerunt: quam quidem mutationem solum anno 1609, sub Alberto Valerio factam legimus in Rituali 0167B Veronensis ecclesiae, S. Zenone a confessoribus ad martyres in iisdem litaniis traducto pag. 86, et iterum in aliis post Psalmos poenitentiales, pag. 209. Quatuor praeterea Sacramentorum libri Veronensis Ecclesiae, nimirum tres Capitulares, et unus Sodalitii S. Mariae de Domo, in Canone missae S. Zenonem inter confessores referunt, et tres ex his, nimirum Capitulares, ita S. Zenonem confessoribus addunt, ut Ss. Firmum et Rusticum inter martyres recitent sic: Communicantes . . . . Laurentii, Firmi et Rustici, Crysogoni, Joannis et Pauli, Cosmae et Damiani, Hilarii, Martini, Augustini, Gregorii, Hieronymi, atque Benedicti, Proculi et Zenonis, etc. Nullum, ut credimus, exemplum adferre quispiam poterit, quo aliquis martyr sive in litaniis sive in Canone missae inter 0167C confessores positus ostendatur: et si S. Zeno noster vere fuisset martyr, sicut Sanctos Firmum et Rusticum inter martyres inserere non dubitarunt, ita S. Zenonem magnum Patronum inter eosdem multo magis recensendum judicassent. Simili quidem ratione in suffragiis, quae vel olim hac in Ecclesia inter officia recitabantur, etsi Tebaldus an. 1305, in ipsa constitutione ab episcopo Petro Scaligero eodem saeculo confirmata, qua eadem suffragia indixit, de S. Zenone Patre et Patrono hujus Civitatis primum honorificentissimam mentionem faciat, tum vero Ss. martyrum Georgii et Firmi ac Rustici: tamen suffragiorum ordinem adsignans, Ss. martyrum primo loco, dein S. Zenonis commemorationem agendam insinuat, quod sane factum non fuisset, nisi quod hac 0167D in Ecclesia confessor haberetur S. Zeno, non martyr: commemorationes autem martyrum, confessorum commemorationibus semper praeeunt. Hinc in vetustiori quoque codice Capitulari saeculi circiter XIII, in quo orationes, lectiones, et antiphonae per annum et propriae et communes Sanctorum continentur, haec suffragia eodem ordine praescripta reperiuntur in matutinis et vesperis: ut primum de Cruce, tum de pace, dein de S. Maria (cujus quotidie mutabatur Antiphona) postea de S. Georgio, de Ss. Hermagora et Fortunato, Firmo et Rustico, subinde de S. Zenone, et tandem de omnibus Sanctis; et in ipsis quidem suffragiis, quae ex eodem codice dabimus, S. Zeno solo Confessoris nomine gaudet. Adde quod 0168A nec Ratherius, qui S. Zenonem suis in operibus et honorificis quidem titulis allegat, nec manuscripti tractatus ejus continentes, inter quos Remensis antiquissimus huic ipsi Ecclesiae inter sacra officia inservivit, nec Calendaria sive nostra, sive aliena, quorum plura vidit indicatque P. Henschenius cap. 1, num. 3, pag. 70, martyrem illum vocant, sed solo confessoris titulo insigniunt.

Videtur etiam difficile, S. Zenonem, qui Gratiano, Valentiniano Juniore, et Theodosio imperantibus e vivis excessit, persecutionibus jam consopitis, passum fuisse martyrium: quod si a Paganis tumultuantibus illi obvenisset, ut Anaunensibus martyribus ac S. Vigilio Tridentino episcopo accidit, id factum non minus fuisset celebre, quam in Tridentinis illis martyribus 0168B exstitit, ejusque mentio aliqua, ad genus mortis quod pertinet, posteritati transmissa fuisset. Probabile quidem est illum, ut Veronam ad fidem perduceret, dum sese Paganorum superstitioni fortiter opponens, idola destruenda fanaque subvertenda curavit, ab ethnicis praesertim rusticis multa fuisse perpessum, vel etiam ab Arianis, dum eorum artes detegere, impetusque reprimere, eorumque pestem a sua dioecesi arcere naviter laboravit, ut S. Philastrio episcopo Brixiano evenisse S. Gaudentius commemorat. At sicut S. Philastrius numquam idcirco martyr est habitus, ita nec S. Zeno; unde ab Ambrosio martyr dictus non fuit. Neque Carpsi opponatur auctoritas, qui eumdem Philastrium martyrem prodit; is enim, ut vidimus paulo ante, manifestus 0168C est error, quem ad Philastrii martyrium statuendum transferre non licet, et multo minus ad martyrium S. Zenonis, ((CXXXIX)) qui eodem in Carpso confessor solummodo traditur. Sed ut finis aliquis huic disputationi imponatur, haec sunt argumenta, quae utrinque ad ferri queunt, inter quae nostrum judicium ne exquiras, lector; nobis enim hac in controversia illud unum jam ab initio proposuimus, omnia, quae in utramque partem suppetunt, colligere et explicare, non autem sententiam dicere: ac proinde Patris Henschenii prudens consilium secuti, his ejus verbis concludimus, quae ille propositis aliquot utrinque argumentis scripta reliquit sub finem cap. 2, pag. 73: Nos omnia judicio prudentium virorum permittimus. Solum historicae notitiae causa addemus Franciscum Mariam de 0168D Aste, archiepiscopum Hydruntinum, qui luculentissimas disceptationes in Martyrologium Romanum Beneventi edidit an. 1716, sub auspiciis Cardinalis Ursini, qui postea fuit Benedictus XIII, hoc in opere laudato disertis litteris Clementis XI tum regnantis, Henschenii argumentis motum, noluisse controversiam decidere, et hoc interim tutius suggessisse consilium, ut in eodem Martyrologio ad instar Molani, inquit, enuntietur: Veronae S. Zenonis episcopi, qui inter procellas persecutionis eam Ecclesiam rexit, et multa passus vitam finivit; quibus verbis et vocem passio, et has Gallieni tempore martyrio coronatus est ita subducendas putavit, ut multa tamen Sanctus noster passus non negetur. Sed haec quoque cum eodem 0169A archiepiscopo saniorum placito subjicimus.