Caput II. Plura E Sermonibus S. Zenonis Argumenta Petunt Doctissimi Ballerinii, Ut Ejusdem Epocham Quarto Saeculo Astruant: Potiora Circa Arianorum Errores Primo Capite Consideravimus, Alia Restant, Quae Subsequentibus Paragraphis Ad Lancem Suspendimus Ponderanda.

0685D § I. De aliis haeresibus quarto saeculo exortis non agit S. Zeno.

Quasdam haereses quarto decurrente saeculo in Ecclesiae agro veneficas veluti herbas enascentes S. Zenonem radicitus suis eradicare sermonibus voluisse asserunt eximii Ballerinii (Dissert. I, c. 2, § 3) : « Primum Tract. 1, num. 5, lib. I praeter eos qui in Dei Filium errores sparserunt, illos etiam reprehendit (S. Zeno, ut ipsi putant) qui in Spiritus sancti Divinitatem subtilius ratiocinantes peccabant . . . sub sono legis» inquit «ac Fidei saecularis amore jactantiae accensus, nascentis Dei de Deo, Spiritusque sancti inaestimabilem Divinitatis perpetuitatem, jure ipso, quo ex sese est, argumentis te cogere, examinare, 0686A metiri, ac discernere posse praesumis.» Et contra hos Spiritus sancti aequalitati praejudicantes Tract. 13, num. 1. lib. II, praeclaram illam professionem edidit Spiritus sanctus . . . . habens unam substantiam, virtutem, deitatem, majestatem, voluntatemque Patris, et Filii. Qui autem ex antiquioribus haereticis Spiritui sancto detraherent, atque decerperent una cum Filio, ut auctoris textus fert, nemo unus est omnium. Posteriores solum Ariani, seu potius Semiariani id erroris invexere. Hoc Sozomeni auctoritate confirmant (Sozom. l. VI, c. 23) . Utrique (Anomiani scilicet, seu puri Ariani, et Semiariani) enim Spiritum sanctum ministrum esse, et ordine, atque honore tertium, et substantia similem asseverabant.

In allatis verbis S. Zenonis Tract. primo num. 5, 0686B lib. primo, nihil de Spiritu sancto lego ad impugnandum eorum errorem, qui dicerent Spiritum sanctum ministrum esse ordine, et honore tertium, ac substantia a Patre, et Filio dissimilem. Eos reprehendit S. Doctor, qui philosophicis argumentis divinitatem Filii, et Spiritus Sancti perscrutari praesumunt. Saecularis amore (ita S. Zeno) jactantiae accensus nascentis Dei de Deo, Spiritusque sancti inaestimabilem Divinitatis perpetuitatem jure ipso, quo ex sese est, argumentis te cogere, examinare, metiri, ac discernere posse praesumis? Verba illa, «jure ipso, quo ex sese est, » Pernarum distinctionem non recipiunt, nec relationes inter easdem Personas naturam divinam exprimunt, quae ex sese est. Persona vero Filii a Patre procedit, et Spiritus sancti persona a Patre, et Filio. Scrutatores 0686C ergo divinae essentiae, ac Majestatis arguit S. Zeno, neque de aequalitate Patris, et Filii, et Spiritus sancti agit, quam Semiariani impugnabant. Hic est hujus tractatus S. Zenonis scopus, totusque in eo est ut ostendat ea, quae fidei sunt, humanis rationibus non esse inquirenda, ut legenti tractatum hunc evidenter patet, numero quinto potissimum in illis verbis: Cur legem lege distringis? Cur sub imagine fidei, fidem deponis? Cur ipsum fontem Divinitatis philosophicis argumentis exhaurire conaris?

Aliis in verbis tractatus XIII lib. II, num. 1, supra relatis S. Zeno fidem non profitetur, neque contra haereses agit; explicat autem mysterium somnii Jacob, is enim est sermonis titulus: De somnio Jacob: de quo ita S. Zeno: Jacob habet imaginem 0686D Christi, sed et lapis ipse, quem ad caput suum posuisse cognoscitur: quoniam caput viri Christus, qui aliquoties lapis est nuncupatus. Scala autem duo testamenta significat, quae et Evangelicis intexta praeceptis credentes homines, voluntatemque Dei facientes; quasi per quosdam observantiae gradus in coelum levare consueverunt. Hanc in Apocalypsi Joannes bis acutum gladium cum uno capulo nuncupavit, quem ex ore Domini prodire descripsit. Gladius enim Spiritus sanctus est unum capulum habens, id est unam substantiam, virtutem, deitatem, majestatem, voluntatemque Patris, et Filii, contestans duas acies, id est, duo testamenta gerens, quorum regalibus monitis, et creduli, devotique servantur, et increduli desertoresque puniuntur 0687A Verba illa: Unam substantiam, virtutem, deitatem, majestatem, voluntatemque Patris et Filii, explicant gladii similitudinem; quare praemisit S. Zeno: Gladius enim Spiritus sanctus est, unum capulum habens, id est unam substantiam, etc. Qua occasione, et sinceceram catholicamque doctrinam de Spiritu sancto tradit. Nam et ante Semiarianos Spiritus sancti divinitas, et cum Patre, et Filio aequalitas nota erat. Mirum itaque non est, sanctum Zenonem in explicando somnio Jacob, praedicta de Spiritus sancti divinitate scripsisse, quae licet Semiarianis adversentur, S. Zenonem vel coaevum, vel posteriorem Semiarianis non faciunt. Lege, quae Petavius congerit Ss. Patrum sententias contra errores in Spiritum sanctum ab haereticis posterioribus prolatos Tract. II Theolog. 0687B Dogm. lib. VII, cap. 8.

At enim vero non soli Ariani errores contra Spiritum sanctum vulgarunt. Primum fuisse Origenem, qui contra Spiritus sancti aequalitatem cum Patre, et Filio obloqueretur Petavius demonstrat lib. I de Trin. cap. 14, Tract. II Theolog. Dogm., num. 8. Effugiumque illud nonnullorum Origenem patrocinantium, quod ab Arianis corrupta fuerint ejus scripta evidenter revincit. Nos Origenis textum, in quo contra Spiritum sanctum agit, supra retulimus (c. 1, § 18, Epist. 41, apud Pet. n. 13) . Ejusdem erroris labe circa Spiritus sancti personam S. Dionysii Alexandrini scripta fuisse respersa notat S. Basilius. Quamvis itaque S. Zeno expresse contra impugnantes S. Spiritus divinitatem tractasset, nulla inde ratio, 0687C ipsum Semiarianos respexisse, cum et saeculo tertio et Origenes, et S. Dionysius hac labe comperiantur infecti.

S. Doctorem nostrum Photinianos non reprehendisse Tractatu 7, l. II, iis in verbis: Una denique asserit Jesum Christum ab utero Virginis Mariae sumpsisse principium, Deumque exinde ob justitiam factum esse non natum, demonstravimus supra (c. 1, § 25.) , ubi et adnotationem tertiam expendimus, in qua iidem eximii Adnotatores Origenis textum allegant, quo et saeculo tertio hunc in valuisse errorem probatur (Baller. d. Tr. VII, l. II, adnot. 3, Orig. l. VIII) . Virtutum suarum merito anima Christi cum Verbo Dei unum efficitur. Ita Origenes ibidem relatus.

Neque illa verba Tractatus VI ejusdem libri VIII, 0687D nempe si hominem solum, sicuti quidam putant ab utero Virginis eum sumpsisse principium, quae spes, etc. Photinianos designant. Conjectura quippe illa ex his verbis accepta: Sicut quidam putant, quasi hunc errorem aeque ac Arianum praesentem indicent, ut iidem Adnotatores animadverterunt. Photiniani omnium novissimi, quos ipsi Ariani condemnarunt, hoc loco a S. Zenone indicare videntur ex ea praesertim formula . . . ut quidam putant . . . nil probat. Nam ipsimet erudite admodum eadem adnotatione tertia a pluribus antiquioribus haereticis eumdem errorem disseminatum fuisse notant; tot vero inter haereticos Photinianos tantum discernere quis audeat? Praesertim cum, et de Origenis temporibus, ac Sabellii, et Pauli Samosateni 0688A saeculo tertio scribentium potuerit etiam mathematico sensu accepto tempore affirmare S. Zeno, ut quidam putant. Vide quae diximus cap. 1, § 15.

Audium vero, vel Audaeum a quo Antropophormitarum haeresis erupit S. Zenonem confutasse nulla ratione constat. In laudato quippe tractatu XIX, et in tractatu XX lib. II, explicat illa verba Genesis: Faciamus hominem ad imaginem, et similitudinem nostram. Et hanc imaginem non in corpore consistere asserit: Non ergo carnale hoc domicilium imaginem Dei debemus accipere, sed coelestis hominis spiritalem, quam in se credentibus Dominus aetherea nativitate renovatis, plenitudinis suae pio de fonte largitur. Nullum contrarii erroris assertorem indicat, nullum reprehendit. Si vero tacite velimus S. Doctorem aliquem 0688B errorem coarguisse, Tertulliani sententias notare potuit, qui imaginem Dei in hominis corpore reponebat putans hominem creatum ad imaginem Christi. Limus ille jam tunc imaginem indutus Christi (Tertull. lib. de resur. Carnis cap. 6) . Quod et in S. Irenaeo notatur, quasi imaginem Dei in corpore constituerit. Vide Petavium Tract. III, Theolog. Dogm. de Opificio Dei lib. II, cap. 2, num. 3.

Idem dicendum est de formulis illis, quas clarissimi Ballerinii praecisas vocant; nempe tractatus V lib. I, ubi S. Zeno sic habet: Sed dicet aliquis, Etiam Maria Virgo, et nupsit, et peperit. Sit aliqua talis, et cedo; caeterum illa fuit virgo post connubium, virgo post conceptum, virgo post Filium. Et Tractatus II lib. II: Maria virgo incorrupta concepit, post 0688C conceptum virgo peperit, post partum virgo permansit. In his formulis Mariam ante partum, in partu, et post partum virginem dici, iidem Adnotatores legunt. In primo Textu S. Zeno objectionem refellit non haereticorum, sed eorum, qui nubunt. In secundo satis eloquenter, ut solet, singularem Virginis partum oratorio more describit, neque de ullo errore meminit, quo Mariae virginitas in dubitationem adduceretur. Quod vero eas formulas reperire non liceat in quopiam, antequam B. Mariae virginitas quarto saeculo oppugnaretur, num id asseri possit, cum non omnia Ss. Patrum opera, quae primo, secundo et tertio saeculo edita sunt habeamus, aliis judicandum permittimus. Illud vero pro certo tenendum est, Mariae virginitatem, et primo saeculo a Cerintho et Carpocra 0688D traductam, aliisque haereticis, qui Christum Dominum ex utroque sexu natum obloquebantur. Tertio autem saeculo, Tertullianus de virginitate Mariae post partum perperam sensit. Et Christum (inquit) quidem Virgo enixa est, semel nuptura post partum, ut uterque titulus sanctitatis in Christi censu dispungeretur per Matrem virginem, et univiram. Origenes etiam sua aetate Mariae virginitatem impetitam testatur, quem errorem redarguit: In tantam quippe nescio quis prorupit insaniam, ut assereret negatam fuisse Mariam a Salvatore, eo quod post nativitatem illius juncta fuerit Joseph. Tertulliani testimonium ad Mariae virginitatem impugnandam adducebat Helvidius; cui reponit S. Hieronymus: Tertullianum in testimonium vocat, 0689A et Victorini Pictaviensis episcopi verba proponit. Et de Tertulliano quidem nihil amplius dico, quam Ecclesiae hominem non fuisse . . . Verum nugas terimus, et fonte veritatis omisso opinionis rivulos consectamur. Numquid non possum tibi totam veterum Scriptorum seriem commovere, Ignatium, Polycarpum, Irenaeum, Justinum martyrem multosque alios apostolicos, et eloquentes viros, qui adversus Hebionem, et Theodotum Bizantinum haec eadem sentientes plena sapientiae volumina conscripserunt? Non unus itaque S. Zeno Mariae tuetur virginitatem, si et primis Ecclesiae saeculis ante ipsum Zenonem tot Patres virginitatis Mariae assertores ab Hieronymo producuntur. Neque quarto tantum saeculo virginitas Mariae impiis patuit haereticorum calumniis. Nihil ergo convincit adducta ratio, 0689B ut quis putet, S. Zenonem redarguere voluisse Eunomium, qui Mariam a Josepho post Divini Verbi partum cognitam pro concione affirmavit. Quare ex eadem ratione a tertio saeculo non est expellendus, quin velimus ad quartum saeculum amandare, et Ignatium martyrem, et Polycarpum, et Irenaeum pariter martyrem, aliosque apostolicos, eloquentes viros qui adversus Hebionem, et Theodotum Bizantinum, et Valentinum haec eadem sentientes plura plena sapientiae volumina conscripserunt.

§ II. Tractatus XIV lib. I, occasione novae Ecclesiae Veronae constructae a D. Zenone habitus, quartum saeculum non indicat.

Tribus primis Ecclesiae saeculis quibusdam privatis in 0689C locis sacros coetus habuerunt (Christiani) quos ecclesias, vocabant, novas tamen, publicasque in eum usum aedes aedificare illis non licuit. Solum per Constantinum imperatorem, qui Christo nomen dedit, publicarum ecclesiarum construendarum facultas quarto primum saeculo facta fuit: ac proinde auctorem de nova publica Ecclesia tam explorate disserentem ante id saeculum vixisse perperam dixeris. Ita domini Ballerinii. Huic tamen tam praecisae assertioni, Christianos scilicet ante Constantinum publicas non habuisse ecclesias, manifesto repugnat Ecclesiastica historia.

Tertio namque saeculo publicas capacioresque a Christianis extructas fuisse ecclesias, testatur Eusebius (Hist. Eccl., lib. VIII, c. 1) ; Similiter, et singulis ecclesiarum antistitibus summum honorem, cultum 0689D ac benevolentiam ab omnibus tam privatis, quam provinciarum rectoribus deferri vidisses. Jam vero quis innumerabilem hominum quoties ad fidem Christianam confugentium turbam, quis numerum ecclesiarum in singulis urbibus, spatiosas ab ipsis fundamentis extruerent ecclesias. Atque haec progressu temporis increscentia, et quotidie in majus, et melius proficientia, nec livor ullus atterere, nec malignitas daemonis fascinare, nec hominum insidiae prohibere umquam potuerunt, quamdiu omnipotentis Dei dextera populum suum, utpote tali dignum praesidio texit, atque custodivit. Haec Eusebius de Ecclesiae statu ante Diocletiani persecutionem: quod et confirmatur ipsius edicto Diocletiani, quo Christianorum ecclesias dirui 0690A mandavit. Plures ergo ante Constantinum Diocletiano posteriorem a Christianis constructae fuerant ecclesiae publicae, et quidem amplae.

Antiquiorem publicarum ecclesiarum inter Christianos aedificationem ponit Tillemontius auctoritate Origenis ductus, qui combustas ecclesias commemorat, quod in persecutione Maximi factum variis conjecturis argumentatur (Tillem. Tr. 3, Mon. Eccles. de persecut. Maxim., Art. 6) . Et Alexandri imperatoris tempore Christianis permissum ecclesias construere probat: ipse namque imperator Alexander Christo templum construere cogitavit, Christianisque locum quemdam publicum, quem sibi adjudicari popinarii contendebant, concessit teste Lampridio, melius esse dicens, ut quomodocumque illic Deus coleretur 0690B quam dari popinariis; ibique Christianos ecclesiam aedificasse recte opinatur cardinalis Bona. Quia et apostolorum aetate publicas fuisse Christianis ecclesias ex D. Joanne Chrysostomo constat; ipse namque Antiochiae ecclesiam ab ipsis apostolis fundatam fuisse dicit, quam ea de causa omnium ecclesiarum matrem appellat; ipsa pluries diruta semper reaedificata fuit. S. quoque Augustinus testatur, S. Stephani cappellam, quae suis temporibus conspiciebatur a temporibus apostolorum, ibi aedificatam. Et Romae ecclesiam S. Petri ad Vincula ab ipso S. Petro consecratam, vetustissimis monumentis probat eminentissimus Bona. Ecclesias quoque aedificatas fuisse in locis, ubi S. Petrus, ac S. Paulus apostoli martyrio affecti sunt, ex quodam Caio refert Eusebius.

0690C Ante Decii persecutionem, aiente S. Gregorio Nisseno, ubique a Christianis templa excitata, et idolorum fana fuisse diruta, atque eversa comperitur (Greg. Nissen. in Vita S. Gregor. Thaum.) : Cum jam in omnes partes divini Verbi praedicatio divulgata esset, et omnes tam qui urbem habitarent, quam qui agrum vicinum incolerent ad piam doctrinae fidem traducti essent, altaribus, atque delubris, quae inibi inerant simulacris eversis . . . , omnibus item in omni loco templa ad orandum sub nomine Christi studiose exstruentibus, furor quidam, atque invidia invasit eum, qui tunc praeerat imperio Romanorum.

Haec a Tillemontio colliguntur; at non pauca dubitanter videtur afferre. Nam ad ea, quae ex cardinali Bona refert, non sibi vacare dicit illa ad examen 0690D revocare, ut dijudicare valeat, quid sit de iis sentiendum. De triumphis autem, quos Eusebius Caii auctoritate erectos dicit, ubi martyrium Ss. Petrus et Paulus passi sunt, probabile Tillemontius putat ad conventus habendos loca a Christianis ibidem destinata: auctoritatem vero Gregorii Nisseni, qui ubique in Christi honorem templa a Christianis erecta testatur hac restrictione admittit, si ad litteram intelligatur.

A Baronio autem dissentit, qui pontificalis Damasi, ut nuncupatur, auctoritate; Calixtum summum pontificem ecclesiam in honorem beatissimae Mariae Virginis trans Tiberim Romae asserit aedificasse. Baronio haec objicit; tantam rem solis conjecturis, ac tam parvi momenti auctoritate, ut pontificalis 0691A Damasi est; quo in libro falsa, atque incerta non pauca reperiuntur confirmari non posse. 1. In Pontificali Damasi a Bollando edito, ubi pontificum vitae usque ad Felicem IV digeruntur, haec minime reperiri. Dubitationibus igitur Tillemontii omissis, quae cardinali Bonae, Eusebio, ac Gregorio Nisseno aggerit nulla dubitationum suarum adducta ratione, quae contra Ecclesiae aedificationem a Calixto trans Tiberim Romae factam objecit, attentius consideremus.

De Pontificali, ut perhibent, Damasi, ejusque auctoritate varia est Tillemontii sententia; id observat Honoratus a S. Maria, vir de re critica optime meritus, Carmelitarum, quos excalceatos appellant, alumnus. Tillemontius siquidem cum Pontificalis auctoritate indiget, suas ad adstruendas opiniones illud 0691B commendat; si vero adversetur spernit. Tillemontius (ita laudatus auctor) Indice hoc ad diem obitus apostolorum constituendum opus habens, illum non sine laude nominat. Sed cum idem ab ejus opinione dissentiat de anno exitus apostolorum, quem Tillemontius in annum 66, Bucherius in annum 65, incidisse tradunt. tum . . . , parum refert (subjicit) quid Index hic narret, tenere. Totus enim in errore ad Atherum usque versatur . . . , Baronius hujus Damasi Pontificalis auctoritate confirmare nititur, Calixtum pontificem aedem Beatae Virgini trans Tiberim construendam curasse. At Tillemontius veritus, ne id sententiae suae de Maria Virgine Ephesi quiescente detrimento esset, cujus non levius monumentum est, ibi fuisse templum Deiparae consecratum, quod unum per 0691C ea tempora ipsius nomen prae se ferret: hoc pacto kalendarii hujus accipit testimonium res tanta, minuta adeo auctoritate, qualis est Pontificalis Damasi . . . , auctoritas, fulciri non debet.

Pontificalem librum non adeo contempsere viri magni in litteraria republica nominis, Blanchinius, atque Schelstratius, ut antiquos omittam; atque ex heterodoxis ipsis non paucos, quos inter Blondellus merito numerandus; sed quod spectat ad ecclesiam S. Mariae trans Tiberim Romae a Calixto S. P. tempore Alexandri imperatoris constructam, conjecturae omnes historicae hujus pontificalis narrationem confirmant. Summa libertas ab eodem imperatore Christianis concessa circa religionis exercitium, quod et Tillemontius ipse fatetur. Locus trans Tiberim 0691D ad ipso Alexandro imperatore Christianis concesso ex Lampridii testimonio, ut ibidem Dei cultus exerceretur. Certe nulli alii usui esse poterat locus ille, nisi ad publicam ecclesiam aedificandam; si etenim privatis conventibus Deum colere voluissent Christiani, ipsis ut recte advertit Baronius, complura privata loca ad id opus deesse non potuissent. Ad publicam itaque extruendam ecclesiam locum sibi concedi petierunt, ut ibi potissimum Deiparae Virgini ecclesiam excitarent, ubi olei fons ad partum ejusdem designandum divinitus manarat. Non enim poterant in eo loco caemeterium extruere, cum ex duodecim Tabularum praescripto Romae mortuos sepelire vetitum esset.

0692A Constat igitur ex his quae hactenus disseruimus ab aevo apostolorum, ac secundo ecclesiae saeculo, potissimum vero tertio publicas, ac frequentes habuisse Christianos ecclesias, praecipue vero Alexandro ac Philippis imperantibus. S. itaque Zenonem occasione novae constructae ecclesiae sermonem habentem, quartum saeculum attigisse minime reputandum est, cum ecclesiarum constructiones ea aetate, qua Veronensi Ecclesiae praeerat, plures in Ecclesiastica historia recenseantur.

Multa congerunt Domini Ballerinii, et summa quidem eruditione in Baronium, Perettum et Bagattam, ut ecclesiam Veronae aedificatam D. Zenonis tempore publicam fuisse, demonstrent (d. Dissert. I, c. 2, §. 4 et 5) . Nos jam et in universa Ecclesia publicas 0692B ac frequentes fuisse demonstravimus. At non post facultatem a Constantino imperatore Christianis datam ecclesias aedificandi, ut ipsi contendunt, sed et tertio potissimmm saeculo; quare ex publica ecclesia de qua loquitur S. Zeno inferri non potest, quarto saeculo sermonem hunc S. Praesulem habuisse.

Contra Baronium autem agentes iidem clarissimi viri eam potissimum rationem urgent, Baronium scilicet ex his S. Zenonis verbis: Aut nullum, aut perrarum est per omnem Ecclesiam Dei orationis loci membrum, quod possit quavis ruina in se mergentibus idololatriae aedibus nunc usque aliquatenus comparari, collegisse S. Zenonem hujus sermonis auctorem ante Constantini tempora claruisse, quippe quod hujus imperatoris 0692C opera, Romae praesertim augustissimae Basilicae erectae fuerunt. Optime quidem (prosequuntur ipsi) si nullum tantum orationis locum, cum idolorum aedibus comparari posse auctor affirmasset, non vero cum vel perrarum, addidit: hinc enim aliquam alicubi Ecclesiam magnificentissimis idolorum templis nequaquam cedere satis intelligit. At illud praecipua animadversione in hoc est observandum (quod ipsimet adnotant) verba illa quavis ruina in se mergentibus idololatriae aedibus comparationem instituere inter Christianorum ecclesias, et idolorum templa non integra, sed ruinis diruta, ita ut Ecclesiae non essent comparandae, ne dum cum stantibus idolorum templis, sed ne cum ruinosis quidem: hoc vero sensu quis non dicat, nos in scirpo nodum quaerere, si 0692D Baronio succenseamus, qui haec verba temporibus ante Constantinum convenire jure ac merito putat. Nam si post Constantini tempora scripsisset Zeno, nonne hac occasione Constantini pietatem celebrasset, qui dejectam Christi religionem tot amplissimis templis decoravit? Et quo pacto sine invidiae nota potuisset S. Antistes Veronensis asserere, ecclesias Christianorum post dilatatam a Constantino religionem, ne ruinosis quidem comparandas esse idolorum templis? Neque allucinati Perettus, et Bagatta dicendi sunt, qui ex S. Zenonis assertione: Tunc non fuisse jam templa (conspicua scilicet aedificia) Christianis constructa opinati sunt, eadem ratione qua S. Zeno suo aevo ecclesias ne 0693A cum dirutis quidem idolorum templis conferendas esse affirmavit.

Adnotant insuper domini Ballerinii verba illa S. Zenonis, Quavis ruina in se mergentibus idololatriae aedibus, non accipienda esse de ruina, quam imperatores legibus intulere, cum idolorum templa deleri jusserunt (d. Adn. 5) : cui adnotationi libens assentior. At quod intelligenda sint illa, quam eaedem aedes quovis casu, aut vetustate corrosae minabantur alienum a mente S. Zenonis puto. Potius ruina illa indicari videtur Pbilippi imperatoris tempore, quando fuerat Christianis impune idolorum templa destruere, ut supra ex S. Gregorio Nisseno retulimus; quare mirum non est, et christianas mulieres ad ecclesiam accedentes reprehendi a D. Zenone, quod 0693B auro fulgentes (totum inauratae corpus) incederent, et quod gentiles, si pro viris doctis ipsi gentiles intelligendi sint, ut explicant iidem Ballerinii, concionibus S. Zenonis adessent; atque complures cujusque generis, aetatis, sexus, conditionis, imo, et nationis catechumenos sacro baptismate ablutos, cum summa quiete frueretur Ecclesia. Hae quidem conjecturae saeculum quartum non indicant. Nam et Valeriani, ac Gallieni persecutione S. Cypriani Carthaginiensis episcopi martyrio affecti corpus magno cum honore, ac solemni publica pompa sepulturae traditum fuit (Spond. ad an, 261, 11, 4) .

Aliud argumentum, quo hoc in eodem sermone quartum saeculum indicari probent, ex aliis verbis D. Zenonis petunt eruditissimi viri; illud iisdem ipsorum 0693C verbis afferre libet: Postquam . . . haud praecipuum . . . esse dixit (S. Zeno) de novae Ecclesiae aedificatione . . . laudibus geminare . . . quippe . . . quod id cum gentibus, vel Judaeis potest esse commune . . . hanc hujus postremae sententiae rationem subdit: «Nam et illis si liceat, vel si velint fortassis cultius synagogas aedificant, cultius erigant capitolia.» Ubi capitolia scriptum pro templa adnotant, tum prosequuntur: Nunc adverte duas sententias disjunctive positas . . . si liceat, vel . . . velint . . . quarum prima ad Judaeos pertinere minime potest, si quidem Judaeorum secta nulla lege prohibita . . . traditur a Theodosio leg. de Judaeis, an. 393; et solum anno 421, leg. 22, ejusdem tituli cautum fuit, ne deinceps nullas facerent condi synagogas . . . quod ipsum confirmatum legitur 0693D anno 423, leg. 25 et 27. Itaque Judaeos respicit secunda sententia . . . si velint . . . prima autem . . . si liceat . . . palam pertinet ad Gentiles, quibus proinde templa aedificare auctoris aetate non licuisse exploratum est, quod nonnisi in quartum saeculum cadere potest, cum per Christianos imperatores idolorum templa vel ante Julianum interclusa fuerunt, vel post Julianum ita tolerata, ut nova tamen construi non permitterentur. Acuta sane, et conveniens ratio, si S. Zenonem quarto saeculo scripsisse compertum esset; at cum ex iis quae ab initio, et hucusque considerata sunt, constet S. Zenonem a tertio saeculo removendum non esse, dicendum potius est, sententiam illam . . . si liceat . . . Judaeos respicere, alteram . . . si velint . . . 0694A Gentiles, quibus tertio saeculo extruere templa liberum erat. Judaeis vero numquam sine principis auctoritate synagogas extruere licuit, utpote qui advenae, et extorres in alieno solo habitarent. Teste etenim Josepho Antiquitatum Judaicarum lib. XIV, cap. 17, aliquando etiam in Asia a provinciarum praesidibus, et magistratibus Judaeos fuisse prohibitos sua sacra exercere indubitatum est, eisque imperatorum placito fuisse permissum, nempe a Caesare post reparatam a Pompeio victoriam; et Marco Antonio, et P. Dolabella. Alia, quae his duobus paragraphis quarto nempe et quinto afferunt domini Ballerinii opportuniori loco tractabimus.

Eruditissimis Balleriniis concinit conterraneus meus dominus Cajetanus Cennius sacro-sanctae basilicae 0694B Vaticanae presbyter beneficiatus. At fidenter satis suam opinionem promovere satagens ab impostoribus deceptos, et Ecclesiae rerum adhuc rudes autumat eos, qui ante Constantinum publicas extitisse Christianorum ecclesias affirmant. Videat quos carpat auctores; eminentissimos nempe Baronium et Bonam, et quem tanti facit Tillemontium; praecipue vero Bencinium, et Thomasinum inani sane conatu perstringit. Clarissimi vero Bencinii reformidans rationes, Eusebiique praecisos textus, quos idem Bencinius affert in Oriente publicas extructas ante Constantinum ecclesias fatetur, in Occidente negat. At qua ratione inspiciamus. Gallieni edictum refert primo eximius Bencinius Dionysio summo pontifici directum, aliisque episcopis, quo per universum orbem 0694C mandat restitui Christianis religiosa loca, qua de re confirmatur libri pontificalis assertio in Vita Dionysii. Hic (Dionysius) presbyteris ecclesias divisit, et caemeteria, et Parochias diaeceses instituit. Optime itaque infert Bencinius: Potius Dionysius Gallieni indulgentia omnes Christianorum ecclesias in Deciana persecutione direptas restituere, dividere, et ad priorem formam reformare. Quid ad haec Cennius? Per universum orbem concessam facultatem ad solum Orientem restringet? Tum Valeriani ad senatum de aperiendis libris Sybillinis affatum adducat ex Vopisco ipse Bencinius. Miror vos, P. C., tamdiu de aperiendis libris Sybillinis dubitasse, quasi in Ecclesia Christianorum, non in templo omnium deorum tractaretis. Subdit Bencinius. Ecclesiam Christianorum opponit 0694D Gentilium templo, et adeo a Christianis locum religiosum habitum, putatumque, ut interdicta omnis ratio, quae sacra non esset. Ecclesiae itaque erant Christianorum, seu sacrae aedes ad religionis agenda mysteria. Valeriani verba de ecclesia Christianorum, quae Romae erat, intelligenda esse, quis prudens inficiabitur? Et in Occidente itaque erant ecclesiae. Addit idem Bencinius Alexandri imperatoris rescriptum pro Christianis contra popinarios, de quo supra egimus, quod nonnisi de ecclesia Romae aedificanda intelligi posse probavimus; et Eusebi textum a nobis supra laudatum, quem de ecclesiis in Oriente tantummodo extructis accipere, depravare est. Facile putat haec solvere Cennius dicens: Nihil mihi 0695A promovent aliter consideranti res Christianorum ante Constantinum; Ecclesias enim totius Occidentis reputo instar titulorum urbis, domos nempe privatas fidelium, quibus ecclesia clam gentibus, seu idololatris addicta erat ad sinaxes, et collectas faciendas. Addat quaeso persecutionum tempore. Expedita sane ratio, pro libito tamen consideret. Quis enim prudens opinionem antiquis omnibus monumentis contrariam et pro arbitrio conceptam fucum facere sibi patiatur. Falso etenim asserit: Occidentalium certe templorum nullus affertur testis. Constat falsitas ex mox adductis. Quod vero nullam Ecclesiae consecrationem ante Constantinum solemniter factam fuisse legatur. Quid inde? Inanis profecto ratio! Nonne et sine solemni consecratione publicae construi Ecclesiae poterant? 0695B Quot et hisce temporibus publicae Ecclesiae sunt, licet non consecratae?

§ III. Quae S. Zeno Tractatu decimo lib. primo de Veronensium largitionibus profert, quibus multos redemptos fuisse ait, non indicant captos a Barbaris post Hadrianopolitanam pugnam.

S. Zenonis textum laudant eximii Ballerinii (d. Dissert. 1, c. 2, § 7) , quem, cum aliis duobus S. Ambrosii textibus conferentes ex iis utpote conformibus redemptionem captivorum post Hadrianopolitanam Romanorum cladem S. Zenonem indicasse putant. Horum itaque textuum conformitas primo consideranda est, ipsique textus exscribendi sunt, ut de eorum conformitate constet. S. Zenonis textum ita referunt: 0695C In fine tractatus X, l. I, liberalitatem suorum auditorum auctor (S. Zeno) commendans . . . sed haec inquit «Non ad vos fratres, quorum largitas provinciis omnibus non est, quorum pia semina totius quodam modo orbis per membra jactantur a vobis multi redempti; multi edictis feralibus liberati; multi conditionibus duris exuti gratias agunt.» S. Ambrosii duos textus sic allegant: Recitanda hoc loco sunt duo S. Ambrosii testimonia ex lib. II de officiis, quae de hac redemptione certe loquuntur, et ex iis apparebit quanta captivorum fuerit infelicitas, quantaque sit ejus scriptoris cum auctore nostro consensio. Primum itaque S. Ambrosius cap. 15, num. 70: «Summa etiam liberalitas captos redimere, eripere ex hostium manibus, subtrahere neci homines, et maxime 0695D foeminas turpitudini; reddere parentibus liberos, parentes liberis, cives patriae restituere. Nota sunt haec nimis Illyrici vastitate et Thraciae; quanti ubique venales erant toto captivi orbe, quos si revoces unius provinciae numerum explere non possint?» Barbari enim (prosequitur num. 71) «nihil deferebant humanitatis ad misericordiam, nisi quod avaritia reservaverat ad redemptionem.» Aliud testimonium cap. 28, num. 136, ejusdem lib. II, his verbis exprimitur: «Nos aliquando in invidiam incidimus, quod confregerimus vasa mystica, ut captivos redimeremus . . . Quis autem est tam durus, immitis, ferreus, cui displiceat, quod homo redimitur a morte, foemina ab impuritatibus 0696A barbarorum, quae graviores morte sunt. Adolescentulae, vel pueruli, vel infantes ab idolorum contagiis, quibus mortis metu inquinabantur?» Advertistin (sic prosequuntur Ballerinii) «toto captivos orbe . . . quos qui redimeret subtraheret neci? Quid cum auctoris nostri verbis magis consentiens?» Igitur ut ad argumenti summam tandem redeamus, cum noster auctor liberalitatem suorum auditorum in redimendis captivis munificentissime demonstratam commendans, redemptionem eorumdem captivorum, de quibus scripsit Ambrosius, spectet, qua una verum fieri potuit, ut id generis . . . Largitas, provinciis omnibus nota esset, ejusque pia semina totius quodam modo orbis per membra jactaretur . . . ut idem auctor prodit, haud dubie tractatus decimus l. II habitus patet post annum 0696B 378, quo barbari tantum captivorum numerum partim ex Romanis militibus jam devictis, partim ex tot Romanis provinciis subactis deduxere.

Multos redemptos asserit S. Zeno: multi redempti, eos tamen non dicit captivos, ut S. Ambrosius: Captos redimere, eripere ex hostium manibus, quanti ubique venales erant. Illud namque verbum redempti necessario non includit captivitatem redemptorum: redimi namque dicebantur, et Christiani, qui soluto pretio praesidibus ab ejuranda fide liberabantur, ne ad colenda idola compellerentur, et hic est S. Zenonis genuinus sensus: nam cum dixisset multi redempti, ut declararet, se non de captis ab hostibus loqui, sed de Christianis, qui ad idololatriam imperatorum edictis adigebantur, immediate prosequitur: 0696C multi edictis feralibus liberati, non a captivitate liberatos dicit, sed ab edictis feralibus, quibus persecutio in Christianos promulgabatur, ea conditione, ut nisi Christo renuntiarent, bonorum direptione, exilio, cruciatibus, et morte plecterentur. Has conditiones, quibus edictis adstringebantur Christiani, duras dicit S. Zeno, et ab iis liberati Veronensium subsidiis summo se beneficio affectos profitebantur. Multi conditionibus duris exuti, gratias agunt. Ne tamen ad arbitrium S. Zenonis textum interpretari videamur, meminisse oportet duodecimi canonis primae synodi S. Petri Alexandrini episcopi, quo ab omni culpa immunes declarantur infideles, qui pecunia se persecutione liberarunt, idque exemplo D. Pauli apostoli confirmat, qui suas Thessalonicae persecutiones, 0696D ut Christianus Lupus exponit (Lup. tom. I, Dissert. Proem. post c. 16) , permisit per Jasonem ac alios cives pecunia redimi, atque ita se liberari a necessitate praevaricandi, aut moriendi. Redemptionis autem vocabulo liberationem hanc exprimi, qui nosse cupit, Tertullianum legat, qui suo in libro de fuga saepe saepius eodem vocabulo utitur. Qui quaerit, an persecutio fugienda, subsequentem quoque quaestionem jam prospiciat necesse est, an si fugienda non est, redimenda certe sit: Ita de hoc agere incipit, fugam in persecutione contra Evangelii mentem, simul et redemptionem a persecutione improbans ab Ecclesia ad Montanum transfuga Tertullianus, quo loco saepius redemptionis vocabulum inculcat. Christianum Lupum 0697A adeat studiosus lector, comperietque frequentissimum ante Tertullianum fuisse hunc redimendi morem. Ego credo fuisse vetustum (ita contra Baronium nervosa ratione arguit idem Lupus) . Certe si novus fuisset, Tertullianus ipsum sibi familiarissima posterioritatis praescriptione invasisset. Neque unus, aut alter hoc subsidio a persecutionis furore se eximere procurabat, sed integras ecclesias hac redemptione suae immunitati prospicere sategisse ex eodem Tertulliano constat. Parum denique est si unus, aut alius ita eruitur: massaliter totae Ecclesiae tributum sibi irrogaverunt (l. c. c. 12) . Et non modo ut cruciatus, et necem evaderent, sed ut etiam divina peragere illis permissum esset: quod ex eodem Tertulliano infert laudatus canonum illustrator: Ex his discimus fuisse 0697B duas istarum redemptionum causas, nempe non dumtaxat ad persecutionem evitandam, sed etiam ad obtinendam Synaxeon libertatem. Alienum itaque a S. Zenonis mente est, cum redemptos dicat, non ab hostibus, sed a feralibus edictis Veronensium largitionibus fideles, ita ipsum explicare, ut in Hadrianopolitana clade captos a Gothis Christianos significare voluerit.

Neque S. Zenonis textus Ambrosii sententiis allatis concordes esse dicendum est, cum illa verba edictis feralibus liberati, quae in S. Zenonis sermone leguntur, non captos ab hostibus indicent, ut S. Ambrosius exprimit eripere ex hostium manibus, sed exemptos a persecutione Christianos.

0697C Illa tamen diversitas praecipua animadversione digna est. S. etenim Ambrosius, qui post Hadrianopolitanam cladem scripsit aperte illam nominat: Nota sunt haec nimis Illyrici vastitate, et Thraciae. S. autem Zeno ne per somnium quidem illius meminit, sed illis in verbis, edictis feralibus liberati, circumstantia exprimitur, quae captis a Gothis minime convenire potest. Hi namque nullo edicto urgebantur, sed armis, et vi in captivitatem redacti pactione, et pecunia redimebantur. Tum vero maxime constat S. Ambrosium diversis scripsisse temporibus, ac S. Zeno, cum in allata secunda S. Ambrosii sententia omissa sint haec verba, post verbum redimeremus interpunctione signata: Quod Arianis displicere poterat, ne tam factum displiceret, quam ut esset, quod 0697D in nobis reprehenderent. Quis enim perspicacissimo licet, ac linceo polleret intuitu singulis in sermonibus S. Zenonis Arianorum mentionem conspicere valeat? Mirum profecto, quod in omnibus Patrum operibus, quae Arii, et Arianorum aevo scripta leguntur, plura reperiantur, quae Ariana tempora expresse notant, hujus rei in S. Zenonis sermonibus ne vestigium quidem minimum liceat aspicere. Nonne hoc evidens est argumentum, ipsum multo ante Arium scripsisse? Nulla ergo S. Zenonis cum Ambrosii sententiarum consensio, quam eruditissimi exaggerant Ballerinii. Advertistin . . . toto captos orbe . . . quos qui redimeret . . . subtraheret neci . . . Nam S. Zeno edictis feralibus liberatos dicit.

0698A § IV. Recte conjicit Baronius ex sermone decimo libri primi in editione ultima Veronensi, S. Zenonem longe ante Christianorum imperatorum tempora claruisse, eo quod ibi S. Zeno dicat in nummis excudi solere signum idololatriae, eademque idola, quae colerentur in templo.

Haec sunt D. Doctoris verba: Aurum, argentumque, Christiane, si vera dicenda sunt exsecraris in simulacris solis, non in penetralibus tuis; nam, et illic aureis argenteisque innumerabilibus veluti templis tereti moneta percussis inesse similiter regum vultus signaque cognoscis; nihilque aliud distat, nisi quod in tua domo minuta sunt, in templo majora, quae si erogaveris, pecunia est, si servaveris simulcra (Lib. I Tr. 10, n. 3) . Baronium reprehendunt doctissimi Ballerinii 0698B haec adnotantes ad illud verbum, simulacra: Simulacra non erant idola quaedam vera in nummis sculpta, ut hunc locum perperam accipit cardinalis Baronius in adnotationibus ad martyrologium secundae editionis die 12 Aprilis, sed nummos ipsos, qui vultus imperatorum, aliaque signa nummis insculpi solita praeferebant, simulacrorum nomine Zeno appellat. Quis non videt S. Doctorem loqui de iisdem simulacris insculptis, quae colebantur in templis. Nilil aliud distat, nisi quod in tua domo minuta sunt, in templo majora. Namque cum dicit: Et illic aureis argenteisque innumerabilibus veluti templis tereti moneta percussis inesse similiter regum vultus, signaque cognoscis, nihilque aliud distat, nisi quod in tua domo minuta sunt, in templo majora, aperte significat eadem 0698C in nummis sculpi signa, et regum imagines, quae in templo super aras majora erant. Qua S. nostri praesulis sententia illud confirmari constat; nempe solere imperatores Ethnicos suos in nummis vultus exhibere sub imagine suorum numinum, ut in veteri numismate, in quo effigiatum Serapidem similem Hadriano conspici, et hunc perantiquum fuisse morem Spondanus ex Baronio testatur (Spond. ad an 362, § 6) : At enim vero, et ipsae Gentilium imperatorum imagines in nummis cusae in templo colebantur, cum inter deos relati, aris, statuis, ac templis in ipsorum honorem erectis, tamquam Dei ab Ethnicis habebantur. Non est igitur cur Baronio succenseamus, qui genuinum S. Zenonis sensum accipiens, ex eo jure ac merito infert, S. Zenonem longe 0698D ante Christianorum imperatorum tempora claruisse. Alia S. Zenonis verba: quae si erogaveris, pecunia est, si servaveris simulacra, indicant Christianis permissum fuisse uti pecunia idololatriae signis percussa ad erogandum, tantum scilicet ad usum humani commercii. Qui vero pecuniam servasset, pecunia abutebatur, et in ea non usum respiciens, sed rem, affectione quadam, et honore idola in nummis contenta prosequi videbatur.

§ V. S. Zeno Tr. XLV, lib. secundi quartum saeculum non indicat.

Et haec S. Zenonis verba: Autumnus quoque Martyrii locus est, in quo non vitis, sed fossoris sanguis 0699A effunditur (Adn. 8, ad eumdem tr.) . Quartum innuere saeculum volunt Domini Ballerinii. Ita ad quarti saeculi Martyres (ita ipsi) praecipue pertinet, quippe episcopi, et ecclesiastici fere fuerunt sacrae vineae fossores et cultores, quos potissimum impetitos eo saeculo legimus, quod prioribus saeculis non omnino convenit, cum et clerici, et laici Christiani passim a Gentilibus mactabantur. At prioribus saeculis convenire testatur Eusebius (Hist. l. VI, cap. 21) , Maximinum scilicet imperatorem in Christianos persecutione mota jussisse solos Ecclesiarum praesides tamquam auctores doctrinae Evangelicae neci dari. Tunc duo summi pontifices Pontianus, et Anterus non adhuc elapso duorum mensium spatio martyres obierunt. Constat etiam ex S. Cypriani epistola, et 0699B D. Zenonis, aetate Valeriani imperatoris edicto in episcopos, presbyteros, et diaconos fuisse praecipue animadversum, quare et Sixtus summus pontifex, et S. Laurentius diaconus, atque idem S. Cyprianus, aliique episcopi, eodem anno martyrio coronati leguntur. Quapropter dicendum est, S. Zenonem fossoris nomine hos sanctos praesules indicasse, neque sola suppositione, quod S. Zeno quarto saeculo scripserit, ad episcopos quarto saeculo in Arianorum persecutione martyrio affectos effugiendum est. Nusquam etenim legitur in Ecclesiastica historia, quarto saeculo edicto proposito persecutionem in episcopos potissimum saevisse. Neque ullum Ss. Patrum a Dominis Balleriniis allatum testimonium, ne leviter quidem hoc indicat; quae testimonia si cum S. Zenonis 0699C verbis invicem conferantur, diversum saeculum indicari quisque primo aspectu conspiciet, eo quod in iisdem testimoniis Ariani, Nicaenum concilium, Valens imperator proprio nomine commemorentur, quod a Zenone prorsus alienum est, ut supra saepius notatum est.

§ VI. Quadringentorum annorum numerus in tractatu quinto S. Zenonis libri primi de Continentia, anachronismus est Tabellariorum vitio in ms. illapsus, accurate satis a Baronio, Peretto, et Bagatta emendatus.

Haec quadringentorum annorum nota, quae in S. Zenonis tractatu de Continentia legitur, praecipuum forte argumentum est, quo ad ejusdem S. Praesulis 0699D aetatem a tertio saeculo amovendam uti possint hi, qui sub Gallieno ipsum floruisse negant. Idem plurimi faciunt cum Tillemontio clarissimi Ballerinii (Dissert. 1, cap. 2, § 1) . Nos ut omni cum evidentia in eo expendendo procedamus, eorumdem verba exscribemus. Itaque, quadringentorum ferme annorum, notatio, quia tradita Corinthiis Epistola Pauli ad auctoris aetatem recensentur. Tract. V lib. I, evidens argumentum est, eum saeculo quarto scripsisse: Sic enim ibi habetur: «At cum ante annos ferme quadringentos, vel eo amplius apostolicum hoc operetur edictum, quo et vivaciores fuere homines, et rarissimi Christiani; cur ergo Christiano orbe ipso pene jam toto, hominumque vivacitate mundo senescente detrita 0700A obtundam verbis palpantibus aciem veritatis.» Quae quidem Chronica notatio tum in mss. omnibus, tum in editione prima Veneta palam ac distincte posita est, nec nisi in posteriori editione Veronensi, ex qua aliae profectae sunt ab editoribus (Peretto et Bagatta) numerorum mendum incusantibus proprio marte mutato eo uno praejudicio movente, quod Auctorem tertio saeculo vixisse opinarentur. «Quod objicitur (inquiunt), sermonem de Continentia non esse S. Zenonis martyris, cum in eo legatur auctor abfuisse a S. Pauli doctrina divulgata annis quadringentis, et eo amplius . . . dicimus textum, sicuti multis in locis est mendosus, ita ut saepe fit in numeris, ibi esse depravatum.» Quam corrigendi rationem nullo codice innixam, immo contra fidem codicum usurpatam (qui 0700B praeterea non per numerales litteras Cccc, sed voce, quadringentas numerum exprimunt) , Tillemontius considerans adnotatione 6 in persecutione Valeriani, illam satis certam, et tutam esse ait, ut se quis a gravissimis difficultatibus facile subducat, atque expediat.

Itaque S. Zenonis textus incorruptus hoc in loco est habendus; notatio ergo quadringentorum annorum eumdem S. Doctorem saeculo quinto scribentem fateri nos coget. Nam cum epistola prima ad Corinthios juxta Baronii Chronologiam anno Domini 57, conscripta sit, hunc igitur S. Zeno sermonem protulit anno 457. Id ego minime crediderim adrisurum eruditissimis Balleriniis, qui pro IV saeculo acerrime pugnant: neque vero, ut facile demonstrari possit, tempori huic caetera quae in eo tractatu leguntur 0700C satis conveniunt.

Cum itaque quadringentorum annorum lectio textui ipsius sermonis repugnet, ut optime Baronius notavit, manifesto dignoscitur anacronismus, et error circa annorum numerum in textum S. Zenonis illapsus.

Suae ut adstipulentur sententiae eximii. Ballerinii textum incorruptum volunt, et quadringentorum annorum numerum non fuisse vitiatum. At eam ineunt rationem, ut ad quartum saeculum S. Zenonem revocent, scilicet usitatum dicunt auctores inter, et anteriores, et coaevos, et posteriores Zenoni, ut quinquaginta annorum excessum non curarent, quam ad insinuandam assertionem suam aliquot producunt exempla, quae hic examinanda proferimus. 0700D Arnobius, qui Diocletiano imperante, id est sub initio quarti saeculi floruit, Hieronymo teste, nonne haec Ethnicum adversus Christianos loquentem induxit libro II, pagina 44 . . . . Ante quadringentos annos religio, inquit, vestra non fuit . . . ? In Formula fidei, quam Pseudosynodus Antiochena scripsit anno 345, et recitatur ab Athanasio in libro de Synodis, haec de Paulianistis leguntur: «Christum autem ipsum, et Filium Dei factum esse, ex quo nostram carnem ex Virgine assumpsit, non totis abhinc quadringentis annis.» Eusebius Caesariensis ejusdem saeculi Scriptor qui diem obiit anno 340, sic effatur lib. II contra Marcellum Arausicanum, cap. I . . . , «In primis paradoxum illud est incepisse hoc verbum ab annis hinc 0701A retro quadringentis impletis . . .» Pseudosynodus Sardicensis in decreto apud Hilarium frag. 3, numero I, tom. II, pag. 648, editionis Veronensis (nostrae vero editionis, tom. X, col. 659) , eumdem Marcellum Ancyranum reprehendit inter caetera propterea quod . . . «initium . . . inquit . . . regnandi accepisse Dominum dicat ante quadringentos annos . . . Haec autem pseudosynodus habita est an. 347.»

Arnobii testimonium quod adducunt Domini Ballerinii annorum 90 circiter excessum continet: Antiochenae autem pseudosynodi, si illud non totis pro ultimo anno non completo accipiatur, quinquaginta quatuor. Eusebii contra Marcellum 60 et amplius: pseudosynodi Sardicensis quinquaginta trium annorum excessum exprimit. Quomodo igitur ex iis tam 0701B diversis annorum computis canon chronologicus instituendus est, ut Ballerinii volunt quinquaginta annorum excessum a scriptoribus saeculi quarti non attendi? Obstant huic penitus novo canoni et ipsi allati textus. Obstat pseudosynodi Antiochenae textus; illa enim verba non totis, indicant, et annorum quae supra decem vel centum numerantur haberi rationem: Indicat idem Eusebii textus illis verbis quadringentis impletis.

At enim vero hoc non esse in more positum inter auctores quarti saeculi evidens est. Arnobius enim lib. primo adversus Gentes cum Christianae religionis initium definiat, aperte dicit: Trecenti sunt enim ferme minus, vel plus aliquid, ex quo coepimus esse Christiani, et terrarum in orbe censeri. Quo textu Sevvechius 0701C adnot. 106, in librum secundum Arnobii, anachronismum esse probat in allato numero quadringentorum annorum. Locum vitiosum esse non attinet dicere ex eo, quod Arnobius lib. primo scripsit annos 300, plus minus ex quo Christiani esse coeperint, et in orbe terrarum censeri: facile videre est in objectione illa pagani, cum inquit . . . quadringentos . . . in numerorum notis valde esse oberratum. Ad pseudosynodum vero Antiochenam . . . dico Marcelli errorem indicari, ut statim post relata verba: Non satis abhinc quadringentis annis, subjungitur: Ab eo enim tempore volunt Christum initium regni adeptum esse regnique finem habiturum post consummationem, et judicium. Tales sunt discipuli Marcelli, et Scotini. Ejusdem Marcelli errorem Eusebius carpit, et pseudosynodus 0701D Sardicensis reprehendit. Minime quidem video, cur unius haeretici error ejusque sectatorum ad usitatum morum probandum allegari possit inter omnes quarti saeculi scriptores, qui contra eumdem errorem sentiunt: cum vero totum errorem respuant, et notam temporis respuere censendi sunt. Eusebius certe improbasse dicendus est, si ea quae scribit de Christi nativitate recenseamus. Vide Spondanum in Apparatu ad Annales Baronii numero 31.

Alia congerunt testimonia Patrum Domini Ballerinii nempe S. Philastrii episcopi Brixiani, qui S. Ambrosio coaetaneus scripsit ante annum 391, in omnibus editis ante editionem Hamburgensem a Joanne 0702A Fabricio elaboratam, haec tradit cap. 3 . . . . Et inde a Domino usque nunc anni 490, plus. Sed Philastrius, addit mox in subjecta adnotatione Fabricius . . . . ante aunum Christi 391 scripsisse se significat cap. 83, atque interfuit concilio Aquileiensi anno Christi 387. Hinc numerum manifeste corruptum ita restituendum esse judicavit Latinus Latinius, cui alii viri eruditi assentiuntur. Et in textu proinde Hamburgensis editionis emendavit sic . . . . Et inde a Domino usque nunc anni 380, plus . . . . Haec tamen ex non observata ejus saeculi consuetudine in annis adnotandis pendent. Equidem non hoc uno capite eadem notatione Philastrius usus legitur, sed et capite 106, pag. 206, ubi scribitur . . . . quod contrarium invenitur, si ita qui senserint, non quadringentos jam plus annos transisse 0702B cognovimus, ex quo venit Dominus, atque completos: . . . Ubi minus legendum Fabricius censet . . . quadringentos jam plus minus annos . . . cum si hoc significare voluisset S. episcopus haud addidisset . . . atque completos . . . Immerito quidem arbitrio suo correxisse S. Philastrii textus incusatur Fabricius: nam objecta consuetudo asseritur, non probatur; et ex uno incorrupto textu alios manifesto corruptos corrigere, ut Fabricius corrigit, quis audeat redarguere? Si enim S. Philastrius ipsemet, se ante C. A. 391, scripsisse testatur, quis non videt vitiatum numerum quadringentorum annorum in aliis textibus; quod vitium ex iisdem vitiati textus verbis eruitur, ea enim verba: plus minus atque completos indicant, ut jam notavimus non rudi Minerva annos describi, sed 0702C circiter, quis vero hoc circiter accipiat pro excessu 90, vel etiam 50, annorum spatio: cum etenim superius dixerit plus minus, tum posterius corrigit, atque completos, ut si quis dixerit quatuor centum annis plus minus, quinimmo completis. Nam cum S. Philastrius affirmet, se ante annum Christi 391 scripsisse, quomodo completos 400 annos postea potuit asserere. Corruptus itaque textus est; vel ipse S. scriptor in computandis annis erravit: eum namque utpote non ita exactum in re chronologica redarguit Christianus Lupus de origine Meletiani Schismatis agens. Miscet tempora facta, varia, vera falsis. Ita de S. Philastrio idem Lupus. Baronius vero vitiatum codicem circa 400 annorum numerum putat.

Tertulliani quoque textum laudant eadem dissertatione. 0702D Tertullianus adversus Nationes lib. I, quem ineunte tertio saeculo scripsit . . . tercentos . . . Ferme annos pro . . . ducentis . . . Christianae religioni vindicat, c. 7 . . . . Igitur aetati nostrae nondum anni 300 (scribendum ex testimonio sequenti, pro eo quod in editis est 250, mutato c. in l.) et capite 9; . . . ut supra diximus, aetati nostrae nondum anni trecenti . . . At cur non corrigendum potius capitis noni textus, ubi anni trecenti leguntur ex capite septimo, ubi ducenti et quinquaginta numerantur; cum septimi capitis textus veritati magis consonet? Num ex vitioso textu incorruptus textus corrigendus est? An veritati praeferendus est error? Illud enim, ut supra diximus, nihil addit, si pro trecentis ducenti quinquaginta anni legendi 0703A sunt. Non enim subsistit exaggeratus mos de quinquaginta annorum spatio a scriptoribus antiquis non haberi rationem. Tertullianum vero annorum Christi veram Epocham tenuisse constat ex eo, quod annos enumerans (ut noster S. Zeno fecit) a tempore quo prima Divi Pauli epistola scripta fuit centum sexaginta annos exprimit, quibus si quinquaginta, et septem addantur, quando ipsa epistola data fuit, annum ducentesimum decimum septimum indicat, in quo scribebat ipse Tertullianus.

In reliquis autem, quae citantur Chronologicis notis, nempe S. Petri Chrysologi, qui circa medium quintum saeculum floruit serm. 145, de Generatione Christi in fine . . . annos quingentos circiter . . . a Christo nato enumerat. Cui S. Petri Chrysologi sententiae, 0703B assertio S. Hilarii lib. primo ad Constantium, quam Domini Ballerinii pariter afferunt, conformis est; concedendum quidem, cum rotundo numero saecula numerantur inter medium annorum numerum non attendi, quod et in praesenti fit, cum sextum, decimum, duodecimum saeculum commemoramus. Nam et hunc decimo octavo saeculo vivere dicimur, cum adhuc medium saeculum minime attigerimus. At haec saeculorum nota nihil proficit ad intentum, cum S. Zeno in hoc sermone non saecula enumeret, sed annos a scripta prima D. Pauli epistola ad Corinthios, ut ipsemet indicat illis verbis: ferme vel eo amplius, quae in usu non sunt, cum integra saecula significantur: ac proinde non eadem ratione ac ii, qui saecula indicant, explicandus est.

0703C Arduum sane est ex uno anachronismo (frequentissime enim vetustioribus in libris reperiuntur) firmam constituere epocham, quam ad sustinendam nova prorsus conjectura adinvenienda est, quae nulli hactenus criticorum in mentem venit, neque ratione ulla probari potest. Quinquaginta scilicet annorum excessum pro nihilo in antiquorum scriptis habendum . . . Hoc utique divinitare est, si canone isto chronologiae difficultates sunt dissolvendae. Quid ergo tanta concertatio inter viros eruditos de S. Irenaei opinione circa Jesu Christi aetatem? (Coincidit quaestio; nam Christianae religionis epocha ab annis Jesu Christi initium habet) . Ipsi namque tribuitur putasse nonnisi post quinquagesimum annum Christum Dominum ex hac vita sublatum. Cur in ipsius 0703D defensionem adducere, libros ejus fuisse vitiatos? Minori certe licentia usus esset Irenaeus, si viginti annorum spatio tantummodo Jesu Christi vitam protraxisset, quam veteres alii scriptores, qui ex hac nova conjectura Christianam aeram quinquaginta, nonaginta, et amplius annos excedentem suis in annorum calculis exhibuere. Neque S. Epiphanii locum, quo S. Justini martyrium sub Hadriano posuerit, insanabilem dixisset Petavius, licet S. Justinus triginta post annos circiter sub Antonino martyr obierit. Sanari enim poterat haec conjectura, qua non tam excessus, quam annorum defectus suppleri potest. At certum est, Justinum ea non esse usum, cum in Apologia prima, absque excessu, vel defectu ullo 0704A verum Christianae aerae annum recensuit. Ne qui vero praeter rationem ad eorum, quae nos docti sumus eversionem dicat ante annos centum quinquaginta, nos asseverare Christum sub Cyrenio natum esse, docuisse autem quae docuit posterius sub Pontio Pilato, etc., et ex ipsius verbis S. Epiphanii demonstratur anachronismus. Quis ergo inficiabitur ex hoc uno canone ad resecandum in anachronismis annorum excessum totam pessumdari, everti et confundi chronologiam? Fateor per plura Ecclesiae saecula ex consulum serie annos fuisse consignatos: At haec est vera annorum Christi recensendorum ratio, ut Augustinus docet. Per Olympiadas, et consulum nomina, multa saepe quaeruntur a nobis, et ignorantia consulatus, quo natus est Dominus, et quo passus est, multos coegit errare. 0704B Quare ex iisdem consulum fastis veram assecutus Christianam epocham, in epistola ad Hesichium a Christi Domini nativitate ad sua usque tempora verum annorum numerum reddidit. A nativitate Domini hodie computantur anni ferme 420. A resurrectione autem, vel ascensione ejusdem anni 390. Non ea igitur necessitate adigebantur Ss. Patres, cum per seriem consulum anni digerebantur rotundo aliquo numero, qui non unius, aut duorum, aut decem, sed 50, vel etiam 90, annorum excessum contineret. Quinimmo auctore Augustino, si quis error in annorum numero reperiebatur, ex ignorantia consularium Fastorum contigisse dicendum est. Ignorantia consulatus, quo natus est Dominus, et quo passus est multos coegit errare: quod maxime notandum est, Augustinus 0704C enim non hanc allegat consuetudinem ad anachronismos Veterum conciliandos, sed veros errores dicit coegit errare. Quis autem magis agnoscere debuit consuetudinem hanc, si tunc viguisset: Augustinus eorum temporum suppar, aut coetaneus, seu recentiores nostri aevi scriptores tot saeculis ab illis distantes, qui haec ad suas epochas tuendas comminiscuntur?

Ne tamen longius divagemur a scopo ad numerum 400 annorum, quem in tractatu D. Zenonis de Continentia legimus, redeamus oportet. Quamvis 50 annorum excessum in antiquis scriptoribus non computandum, ut Domini Ballerinii asserunt, pro certo haberemus: attamen ita certum est notam illam 400 annorum in eodem D. Zenonis tractatu 0704D anachronismum continere, ut liberaliter licet concederemus, ex eadem 400 annorum nota inferri non posse S. Praesulem quinto saeculo claruisse, nempe anno 457 qui numerus a scripta prima epistola ad Corinthios anno Christi 57 additis 400 annis in laudato sermone expressis, exurgit; nullo tamen modo S. Zenonis episcopatus epocha ab anno 356 ad 380 constitui posset, ut iidem praeclari viri statuere contendunt. Hoc ea inelubctabili ratione probatur, quod ejusdem sermonis textus non modo aptari non potest saeculi quinti oeconomico Ecclesiae statui, sed nec saeculi quarti, et praecipue anno 356 ad 380 id modo considerandum suscipimus.

Christianam mulierem in eodem tractatu avertere 0705A studens S. Antistes a connubio cum viro gentili luculenter admodum incommoda illi exhibet, quae circa religionis exercitium ex hoc connubio proveniunt. Inter alia haec habet: Quid quod illius sacrificium publicum est, et tuum secretum? Illius a quovis libere tractari potest, tuum etiam a Christianis ipsis minime consecratis sine sacrilegio videri non potest. Ita in editione ultima Veronensi: at in hoc Pistoriensi ms. pro sacrilegio habet sacrificio. Tuum etiam a Christianis ipsis minime consecrari sine sacrilegio videri non potest. In Bibliotheca Patrum: Tuum etiam a Christianis ipsis minime consecratis sine sacrilegio videri potest. Haec verba: Illius sacrificium publicum est, tuum secretum. Illius a quovis libere tractari potest, tuum etiam a Christianis ipsis minime consecrari (ita cum 0705B editis legere placet rationibus inferius deducendis) sine sacrilegio videri potest; haec verba, inquam, temporibus indicatis nempe ab anno 356 ad annum 380 convenire nullo modo possunt. Anno quippe 356 Constantio Constantini Magni Filio imperante, lege ab eodem Constantio lata, templa idolorum clausa, ac sacrificia interdicta fuerant, nec reserata templa, ac sacrificia idolis permissa, nisi anno 361 Juliano Apostata ad imperium post Constantium elato. Julianus tamen idolis licet cultum restituere studuisset, numquam tamen Christianorum sacrificia vetuit brevissimo imperii, seu tyrannidis suae decursu. Postea vero Joviniano in imperium succedente, ac Valente, et Valentiniano, tum Gratiano, ac Valentiniano Juniore, ac demum Theodosio ad annum 390 usque et 0705C ulterius, quamvis gentilium superstitio adhuc permitteretur, tamen Christianorum ecclesias palam, ac publice frequentatas, ibique libere sacrificia christiano more peracta fuisse ex historia Ecclesiastica indubitatum est. Toto itaque isto tempore nempe ab anno 356 ad annum 380 et ultra Christianorum sacrificia publica fuere, et libere peragi potuerunt, non secreta: Itaque non hoc tempore scribebat S. Zeno, qui econtra ait, Gentilium sacrificia publica esse, et a quovis libere tractari posse, Christianorum vero secreta. Tertio itaque saeculo tum cum Gentilium sacrificia publica erant, secreta Christianorum, constituenda est S. Zenonis epocha, ut Baronius, Perettus, et Bagatta constituunt notam illam 400 annorum non ex arbitrio, non proprio 0705D marte, neque ullo codice innixi, vel contra fidem codicum, sed ex ipso hujus tractatus contextu corrigentes, ut alia corrigunt in his eisdem S. Zenonis tractatibus accuratissimi Ballerinii.

Et haec potissima ratio est, cur quae in editis lectio habetur, illi praeferatur, quam iidem in ultima Veronensi editione afferunt; quod haec minime, illa vero maxime sensui conformis existat, quem ipse S. Zenonis tractatus exigit. S. etenim doctor, ut Christianam deterreat mulierem a connubio cum gentili viro, Christianae religionis, et idolorum cultum invicem confert. Illius (ita S. Zeno) sacrificium publicum est, tuum secretum; Illius a quovis libere tractari potest, tuum etiam a Christianis ipsis minime 0706A consecrari sine sacrilegio videri potest. Antithesis hic est duo continens orationis membra invicem opposita. Primum: Illius sacrificium publicum est, tuum secretum. Apertissime hic exprimitur solemnis, ac frequens idolorum cultus; cui ex adverso respondent verba, Tuum secretum, quae aperte vetitam, ac periculis poenisque a tyrannis indictis obnoxiam religionem Christianam significant. Horum verborum sensum neque quinto, neque quarto saeculo accommodari posse jam vidimus. Secundum orationis, seu antithesis membrum: Illius a quovis libere tractari potest. Libertas hic publice idolis sacrificandi manifesto edicitur. Tuum etiam a Christianis ipsis minime consecrari sine sacrilegio videri potest: quibus verbis libertatem religionis Christianis ablatam significari 0706B nemo jure poterit inficiari, ac proinde oppositio quam orationis vis, et ornatus exigit hac lectione evidentissima est. Eo vero modo, quo legunt, atque explicant Domini Ballerinii sensus S. Zenonis non constat et antithesis vis, et ornatus tollitur. Volunt quippe per illa verba tuum secretum significari Ecclesiae disciplinam in occultanda sanctissima. Eucharistia non modo Gentilibus, sed catechumenis. Secretum vocat, quippe quod ex Arcani disciplina sacrificium seu Eucharistiae mysterium non paganos solum, sed ipsos catechumenos accurate colendum esset: Et pro illo verbo consecrari, ita corrigunt. Legebatur in editis consecrati: Correximus ex ms. Pompeiano, et duobus Zenonianis (scilicet consecratis) Consecrati autem dicebantur qui Baptisma susceperant. Itaque 0706C minime consecrati sunt catechumeni, qui alia formula minime initiati dicebantur, de quibus ex memorata disciplina arcani cautum erat, ne in Eucharistiae Sacramentum oculos conjicerent. Si pro minime consecratis catechumeni intelligendi essent, nihil ad intentum argumentationis facerent D. Zenonis verba, antithesis nulla in illis esset: Nam etiam si a conspiciendo sacrificio arcerentur catechumeni, publicum nihilominus fuisset sacrificium, et libere a Christianis peragi potuisset: perperam itaque dixisset S. Doctor: Sacrificium publicum est, tuum secretum. Illius a quovis libere tractari potest, tuum etiam a Christianis ipsis minime consecrari sine sacrilegio videri potest. Occultatio namque sanctissimae Eucharistiae catechumenis, et eorum ab ecclesia ejectio 0706D tempore sacrificii, neque secretum Christianorum sacrificium faciebat, neque illis libertatem adimebat sacrificandi. Ut igitur constet sensus praedictorum verborum, pro consecratis, consecrari legendum est, et de libertate Christianis a tyrannis ablata sacra ministeria peragendi sunt intelligenda, ita exigente ipso sermonis contextu, quod neque quarti, neque quinti saeculi conditionibus convenit; sed necessario tertii saeculi statum indicat, quando imperatorum editis tamquam sacrilegi, deorumque contemptores Christi fideles puniebantur, qui sacra peragerent, vel sacris interessent.

Nihil frequentius in antiquis mss. amanuensium incuria unam litteram pro alia scribere, ita ut pro 0707A consecrari, consecrati exararent: quam correctionem unius litterae repugnantibus etiam editis, et mss. et ipsi domini Ballerinii in his edendis sermonibus adhibuerunt, ut in adnotatione 24 ad tractatum secundum libri primi: Urbem pro Orbem facili unius litterae mutatione perperam in mss. et editis scriptum est. Emendationem sensus persuasit. Editorum quoque lectionem mss. praeferunt in adnotatione 4, ad Tract. XIII lib. II: Editio Veneta captulo, caeterae capulo mss. autem capitulo, quod retinuissemus, si quo exemplo probari potuisset et in eamdem, qua capulum significationem usurpatum fuisse. Hic autem capulum, id est manubrium gladii significari apertissimum est: Capitulum vero idem significare nullibi alias invenimus. Itaque capulo reliquimus, ut inferius quoque capulum retinuimus, 0707B cum editis, ubi mss. habent capitulum. Et amanuensi antiquo, ex quo alii profecerint, tribuendum credimus, quod cum vocem capulo, et capulum per abbreviationem scriptam putaret; capitulo, et capitulum expresserit. Integram quoque dictionem addere aliquando iidem solertissimi adnotatores compulsi sunt, ut tractatu III lib. I, adnot. 13: In editis, clausis; porro tum in mss. tum in editis hic locus uno contextu effertur, ita ut plane intelligi nequeat; sic enim scribitur: Clausis oculis tertio dives est avaritia. Correximus ut in textu: ubi cum verbum dispergit aperte supplendum fuit, ut sensus constaret; tum vero punctum affigendum, post quod tertia orationis a Paulo propositae pars, quae avaritiam spectat a Zenone exponitur illis verbis: Tertio dives est avaritia, etc. ita 0707C commode intelligitur utique referri ad eloquentiam, et fortitudinem avaritiae facientes, de quibus hactenus disseruerat. Hujusmodi correctiones praeter editorum, et mss. lectionem in eruditissimis adnotationibus ad Tractatus S. Zenonis a D. Balleriniis elucubratis passim videre est, ea ratione allata, ut sensus constet: ne sensus esset suspensus: contextus persuasit: sensentia persuasit: ut sententia efflagitat: sententiae autem magis congruum. Cum itaque et in hoc loco editorum lectio contextui magis consonet, prae aliis lectionibus retinenda est, et legendum. Illius a quovis libere tractari potest: tuum etiam a Christianis ipsis minime consecrari sine sacrilegio videri potest. Ut sensus sit Christianos sacris interessentes contra imperatorum edicta tanquam sacrilegos plecti, ut jam 0707D contra Tillemontium explicavimus. Ex hac genuina textus restitutione patenter anachronismus emergit circa ea, quae hic allatis praecedunt verba. At cum annos ferme quadringentos vel eo amplius. Quippe cum anno Christi 475 asseri non posset, neque ab anno 360 ad 380 Christianorum sacrificia secreta, ac vetita fuisse, idolorum vero publica, ac libera, legendum procul dubio est pro quadringentos, ducentos, ut Baronius optime hunc textum corrigit. Neque huic officit correctioni, omnia mss. quadringentos exprimere, nam et hoc amanuensi antiquo, ex quo alii profecerunt, tribuendum credimus. Quare sapientissime monet clarissimus P. Honoratus a S. Maria quod: Nihilo magis deferendum est magno similium 0708A mss. numero, cum omnia ab eodem corrupto exemplari forte profecta esse possint, a quo easdem quoque maculas conceperint. Intelligentia quidem, et contextu sermonis argumento esse poterunt ad verba auctoris ab amanuensis verbis secernenda. Hac regula usi sunt criticorum celeberrimi, Stephanus Baluzius scilicet, et Nicolaus Rigaltius, aliique. Baluzius ad verbum Absinthia in notis ad Salvianum sic habet: Hunc locum ita correximus propria auctoritate, tametsi, et editiones, et mss. libri repugnarent. Utrobique enim constanter legitur. Quid juvat stomachum abstinentia si, etc. Sed vitio librariorum irrepsit hic error. Nam Salvianus absinthia opponere voluit dulcibus, ut silentia clamori, et antidotum veneno. Nostram conjecturam confirmat ipse Salvianus. Unde interim colligitur, verissimam 0708B esse Nicolai Rigaltii observationem, qui in praefatione ad Tertullianum adnotavit etiam veterunt librorum fide falsissimas lectiones asseri. Nam et sunt libri, inquit, depravatissime correcti, neque ulla spes reducendae unquam veritatis, nisi tam veteres nanciscamur, ut sint omni correctorum antiquitate vetustiores et alibi idem Baluzius. Ita correximus ex ingenio, cum antea legeretur, injuriae, sicut enim mollitiem voluptatis opponit asperitatibus, sic longas delicias injuriae: alioquin enim vox injuriae nullum hic bonum sensum facit. Haec attulimus exempla, quae sunt praecisa, cum et in S. Zenonis textu antithesis oppositio nullo alio sensu, quam eo, quo ejus verba explicavimus, reperiri possit: nullaque major afferri possit ratio ita corrigendi textum, quam ipsius contextus 0708C sententia.

Illud in hoc quinto S. Zenonis tractatu primi libri expendendum restat argumentum ex iis verbis conflatum. At cum ante annos ferme quadringentos (ducentos ex correctione legendum) vel eo amplius, Apostolicum hoc operetur edictum, quo et vivaciores fuere homines, et rarissimi Christiani; cur ergo Christiano orbe ipso poene jam toto, hominumque vivacitate, mundo senescente detrita, obtundam verbis palpantibus aciem veritatis, etc. Illa verba adhibent, Christiano orbe ipso poene jam toto, quibus quartum saeculum indicari contendunt Domini Ballerinii, Marcellini auctoritatem propriam ad confirmandam sententiam adducentes, qui lib. XXI, c. 2, ipsos quoque Romani imperii milites Christianos fuisse prodit; cui et Zonarae 0708D textum addunt his supplentes verbis. Unde Julianus Augustus in Galliis acclamatus «ut omnes nullo impediente ad sui favorem illiceret, adhaerere cultui Christiano fingebat; nam verebatur» ait Zonaras lib. XIII, n. 11, milites, quos prope universos Christianos esse noverat. Dein Tertullianum quem sibi adversari sentiunt explicare conantur: Qui suo tempore omnes Romanas urbes Christianis impletas testetur. Oratorie ibi illum loqui autumantes, Tertulliani verba haec sunt: Externi sumus, et vestra omnia implevimus, urbes, insulas, castella, municipia, conciliabula, castra ipsa, tribus, decurias, palatium, senatum, forum, sola vobis reliquimus templa (in apol. cap. 37) . Demus oratorie dictum, et quodam cum excessu: At quis 0709A putet Tertullianum gentibus pro Christianorum defensione talia prolaturum fuisse, si numero adeo pauci Christiani iidem fuissent? Ridiculam prorsus fecisset Apologiam suam. Tertulliani itaque tempore, si non urbes, insulas, castella, municipia, etc, Christiani ita impleverant, ut gentibus non esset locus; adeo tamen frequentes erant, ut implere quodam modo viderentur. Quapropter sicut Tertulliani expressio in quartum saeculum cadere minime potest, neque D. Zenonis textus, in quo orbem pene jam totum Christianum legimus, ad quartum saeculum trahendus est. Idem de aliis Eusebii sententiis a dominis Balleriniis adductis dicendum.

Verum enim vero ut haec magis constet D. Zenonis sententia, praecipua consideratione Gallieni edictum 0709B expendamus. Refert illud Eusebius. Indulgentiam (ita Gallienus) beneficii nostri per universum orbem diffundi praecipimus, ut cuncti (Gentiles) a religiosis locis abscedant. Jubet imperator per universum orbem Christianis religiosa loca restitui. Tertio itaque saeculo diffusi per universum orbem Christiani erant. Num et Gallienum oratorie hoc in edicto locutum dicemus? Ab Trajani etiam tempore in tantum numerum excrevisse Christi fideles ex eo constat, quod magistratus ad ipsos necandos impares fuisse legamus; demonstratur quoque exuberanti fructu fidem Christi eodem tertio saeculo propagatam, cum Thaumaturgus Gregorius quindecim reliquisse infideles (totidem namque fideles erant, quando Neocaesariensem suscepit Cathedram) in Domino moriens 0709C gloriari poterit. Testatur hoc Nissenus Gregorius: Cresceret autem mysterium Christianorum, et in multitudinem ubique terrarum propagaretur Ecclesia per eos, qui semper sermoni adjungerentur in magnitudinem exurgens (To. III, in Vita Gregorii Thaumaturgi) . Quin et ipse sanctissimus martyr Cyprianus sub imperatore Gallieno martyrio coronatus, de pace lapsis concessa ad Antonianum scribit: Quae litterae per totum mundum missae sunt, et in notitiam Ecclesiis omnibus, et universis fratribus perlatae sunt. Constat igitur ex iis omnibus, quae ab exordio hactenus consideravimus, nullum ex D. Zenonis textibus deduci argumentum posse, ut quis illius epocham constituere quarto saeculo adigatur. Mox ad alia, quae externe petuntur argumenta opitulante Deo 0709D procedamus.