Caput IV. Ea, Quae Contra S. Zenonis Epocham Tertio Saeculo Manutenendam Facere Videbantur, Sublata Jam Esse Confidimus; Eamdem Nunc Tertio Saeculo Confirmandam Variis Rationibus Suscipimus.

§ I. S. Zenonis episcopi Veronensis et martyris epocha 0733B ex iis, quae circa ipsius sermones sunt observata, atque etiam observanda sunt, tertio saeculo statuenda ostenditur.

Multa pro re disseruimus, quae hic breviter perstringere inutile non videtur. Ea enim non modo ad elevanda objecta faciunt, quin et ad stabiliendam D. Zenonis Epocham maxime conducunt. Lectori tamen ut detrabamus fastidium, loca, ubi haec supra fusius tractata sunt, indicasse sufficiat. Illa potissima conjectura est, qua evidentissime demonstratur S. Zenonem tertio saeculo floruisse, scilicet nullum vestigium vel leve in ipsius sermonibus reperiri posse, quo saeculum quartum indicetur. Nusquam Arium vel per umbram nominat. Errores 0733C contra fidem, quos vel innuit, vel confutat, Ario anteriores probavimus cap. 1, § 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, Arianorum proprias errorum suorum formulas, neque suis in scriptis S. Zenonem indicasse comperimus § 18, 19, cum Ss. Patres Ario posteriores de iis frequentem mentionem fecerint, § 19, 20, 21. Tantum vero abest, quod S. Zeno contra Arium scripserit, ut in ejus sermonibus dictiones quasdam Petavius redarguerit (sed perperam) tamquam Arianismum redolentes. Si namque S. hic doctor post Arium saeculo quarto scripsisset, suspicionem omnem sentiendi cum Ario ipsum sublaturum fuisse, putandum est. § 22, de Haeresibus quarto saeculo exortis, nullam mentionem facit cap. 2, § 1. Quae vero de publica Ecclesia aedificata disserit, vel 0733D quod a feralibus edictis redemptos Veronensium largitionibus fideles commemorat, ea et tertio saeculo convenire demonstratur § 2, et 3. Tertium vero saeculum aperte designari a S. Zenone ex eo constat, quia in nummis excudi solere «dicit» signum idololatriae, eademque idola, quae colerentur in templo § 4. Anachronismum vero esse quadringentorum annorum nota in sermone de Continentia amanuensium errore illapsum ostendimus, § 6. Inane vero commentum esse alium Zenonem S. Ambrosii temporibus fingere, constat ex iis, quae tertio hoc capite sunt adducta.

Alia in sermonibus S. Zenonis non desunt, quae antiquitatem ante quartum saeculum indicant: id 0734A etenim quod de Obstetrice incredula asserit, cujus intemeratum inspecturae Deiparae Virginis candorem combusta manus, et Pueri Jesu sanata dicitur, nusquam in Patribus quarti saeculi legitur: ejus tamen rei meminit Clemens Alexandrinus, quae exeunte secundo saeculo ut apocrypha rejiciebatur, ut ex Hieronymo iidem notant Domini Ballerinii (L. II, Tr. VIII, adnot. 17) .

Tractatu vero quinto libri primi verba illa: Quid quod illius Sacrificium publicum est, tuum secretum. Illius a quovis libere tractari potest, tuum etiam a Christianis ipsis minime consecrari sine sacrilegio videri non potest, apertissime quarto saeculo repugnare ostendimus supra cap. 2, § 6.

Accedit et illud quod de peccato primorum parentum 0734B in sermone de circumcisione exprimit S. Zeno. Adam etenim cum inclytum pomum hoc membro decerpsit, sic in genus humanum jus mortis induxit: Necessario ergo luxurioso populo Deus hoc signum dedit, ut locum matricalis culpae cum denolat, etiam alia crimina fugienda cognoscat: scilicet peccasse Adam non vetitum edendo pomum, sed non exspectata jussione Dei concumbendo cum Eva. Quae opinio licet eam Zeno non ut suam, sed ut aliorum retulerit, ut optime aliis adductis S. Doctoris textibus, quibus vera et communis peccati originalis sententia exprimitur, Domini Ballerinii comprobant (Diss. II, c. 4) ; adeo tamen antiqua est, ut ejus vestigia in uno S. Clemente Alexandrino ex aliis Ss. Patribus legatur: quarto vero saeculo ita obsoleta, 0734C ut ne verbum quidem in ejusdem aevi scriptoribus de ea reperiatur.

Ea etiam, quae de secundis nuptiis et tertiis S. Zeno profert tract. V, lib. I, mirum in modum iis consentiunt, quae S. Irenaeus, Clemens Alexandrinus, Origenes, Tertullianus, aliique vetustissimi Patres in eam sententiam dixerunt. Vide septimum caput dissertationis secundae, et ibi ea, quae iidem Domini Ballerinii eruditissime disserunt.

Tractatu vero seu sermone XXVII libri secundi n. 3, persecutionem Ecclesiae vindemiae comparans S. Zeno, haec habet: At ubi vindemiae venerit tempus, id est persecutionis dies, passim uvae diripiuntur, id est inconsiderate sanctis omnibus violenta infertur manus. Ad torcular comparantur, id est ad supplicii locum deducuntur. 0734D Ab operariis ibidem concultantur, hoc est summa cum contumelia a persecutionibus illusi jugulantur, etc. Quae praesentem persecutionem, seu frequentem ac obviam indicant. Conantur quidem Domini Ballerinii verba haec ad persecutionem Constantii in Catholicos amandare, at nullo opitulante textu, et quae ex aliis Patribus ejusdem oevi producunt, aperte tempus Constantii connotant, quod in S. Zenonis verbis minime observare licet. Apertius in sermone de Patientiae laudibus, illam efferens, sic ait: Tu prophetas provexisti: Christo tu Apostolos glutinasti. Tu quotidiana Martyrum mater es, et corona (lib. I tr. VI, n. 8) . De Prophetis et Apostolis agens tempore praeterito loquitur, cum vero de 0735A Martyribus praesenti. Idem in sermone 13 lib. I, n. 11, Martyrium cum circumcisione conferens: Non sanguinem sterili solemnitate dimittimus, sed pudoris sanguinem retinemus, quem ambitiose plerumque effundimus, cum pro nomine Domini diabolum movendo vastamus (Tr. VII, n. 1) ; et sermone sequenti de Humilitate, idololatriam praesentem exprimit contra Philosophos agens nomine Graecorum. Arianos vero intelligere Philosophorum nomine, ut Adnotatores Veronenses explicant (Adnot. 2 et 3, in eumdem) , alienum a sensu D. Zenonis videtur, nam infideles praecise carpit. Quod nunc faciunt infideles. Infidelium vero nomine non Ariani, qui lustralibus Baptismi aquis tingebantur, sed ethnici designantur. Vide et tract. 15, num, 2. Plura enim hujusmodi sunt in 0735B sermonibus D. Zenonis observanda, quae jam piget perscrutari.

§ II. Traditio constans atque continuata S. Zenonem tempore Gallieni floruisse demonstrat.

Veronensis Ecclesiae antiqua omnia monumenta hanc traditionem testantur, S. Zenonem scilicet Gallieni imperatoris aetate ejus Ecclesiae Cathedram tenuisse. Haec lector videre poterit in libro qui Ss. Episcoporum Veronensium antiqua monumenta inscribitur, edito a Raphaele Bagatta, et Baptista Peretto, ac Venetiis impresso, anno 1576, et in ultima Dominorum Balleriniorum Veronensi editione sermonum S. Zenonis post Dissert. tertiam. Testantur et monumenta Ecclesiae hujus Pistoriensis. Kalendaria 0735C quoque ac Martyrologia fere omnia celebriora praecipue, et in iis, quod prae caeteris maximi faciendum est, Martyrologium Romanum. In eadem sententia auctores ad saeculum decimum sextum usque fuere omnes. Quae opinio in eorum adeo insedit animis, ut sermones potius non esse S. Zenonis assererent, ea ratione qua videbantur Gallieni temporibus convenire non posse, ut S. Zenonis Epocham a Gallieni ejusdem aetate amovere non cogerentur. Id de Sixto Senensi atque Labbeo observant eximii Ballerinii. Traditionis tamen hujus penitus inspiciendae sunt vires et fundamenta.

Primus, qui traditioni huic fundamenta jecerit, ut Domini Ballerinii opinantur, Coronatus Notarius Vitae S. Zenonis scriptor fuisse creditur. Cui traditioni, seu 0735D potius praejudicio unus Coronatus Notarius septimi vel octavi saeculi scriptor fundamentum posuit ex quo alii subinde antiquitatem non Zenoni solum, sed Veronensi etiam Ecclesiae honorificam praedicarunt (Dissert. pr. cap. 2, § 2, cap. 3, § 3) . Pluraque congerunt, ut narrationi hujus Coronati detrahant, de quibus supra egimus. Modo tamen, ut indulgentius agamus; si S. Zeno quarto saeculo, anno scilicet 380 circiter obiisset (ut Domini Ballerinii opinantur, quod concedendum non esse ex iis quae supra expendimus, constat) , Coronatus vero ipsius vitam septimo saeculo scripsit, demus anno 650, nempe annis 270 post. S. Zenonis mortem; ut Coronatus praejudicium hoc (ut dicitur) feliciter adeo vulgaret, ita ut amplecteretur 0736A ab omnibus non solum vulgi, sed et Cleri hominibus, qui Coronati narrationem in antiphonas, lectiones, responsoria, versus, atque hymnos scindentes, ea in Officiis Divinis uterentur. Necesse itaque est opinari, Veronam ita Patroni sui, quem tanto semper obsequio et honore coluit oblitam, ut tam parvo tempore annis scilicet 270, neque Zenonis aetatis nulla in ea memoria reperiretur. Quis prudens suum hoc in animum inducere poterit? Extabat ergo septimo saeculo memoria temporis quo vixerat S. Zeno. Itaque si quarto saeculo S. Zeno vixisset, non tempore Gallieni, sed anno 380 circiter, Gratiano, Valentiniano et Theodosio imperantibus. Quomodo Coronatus Ecclesiae Veronensi ita potuit illudere, ut patenti mendacio ita assentiretur, illudque celebriori 0736B solemnitati decantaret ipsa in Ecclesia? An antiquos Patres nostros ita impudentes habebimus? Coronatus itaque S. Zenonis aetatem narravit secundum Ecclesiae Veronensis, non vulgi traditionem.

At dices, alia esse, quae fabulam sapiunt in antiquis Officiis Ecclesiae Veronensis de Zenone relata. Quae sunt haec? Nihil certe aliud quod improbabile videatur, nisi illud: S. Zenonem scilicet fuisse sanctificatum, quasi Baptistam alterum in utero Matris, si ita intelligenda sunt ea verba: Fuit itaque a matris utero sanctificatus, et a cunabulis benedictus, ut assertione divina in eo repeti videretur quod Jeremiae dictum est. Priusquam te formarem in utero, novi te, et antequam exires de ventre sanctificavi te (Lect. IV Officii S. Zen. Vid. sup. ms. Monial. S. Joan. Baptistae 0736C Pist.) . Quod aliter legitur in vita a Coronato Notario per Dominos Ballerinios inter monumenta relata, nempe: Et quia ipse Dominus dixit bona operantibus: Priusquam te formarem in utero, novi te, et antequam exires de ventre, sanctificavi te. Ille enim a cunabulis benedictus, et a ventre sanctificatus erat. At non praeoccupato in veteres animo, et quem primo aspectu haec verba sensum ingerunt statim est accipiendum, sed quid ipsi Scriptores antiqui iisdem verbis exprimere voluerunt: ea enim verba: Fuit itaque a matris utero sanctificatus, et a cunabulis benedictus, ut in ms. Pist. in vita supradicta: Ille enim a cunabulis benedictus, et a ventre sanctificatus erat, non sanctificationem in utero, et antequam nasceretur proprie significant, sed post nativitatem. 0736D A matris utero sanctificatus, et a cunabulis benedictus. Proprius itaque sensus esse videtur, S. Zenonem infantem statim natum baptizatum fuisse, quod primis illis Ecclesiae temporibus non ita passim factum fuisse constat; plurimi enim adulti ab idololatria ad Fidem convertebantur, ita ut veluti quaedam singularis praerogativa in S. Zenone videretur commendanda, ut ipse a Christianis Parentibus ortus judicaretur: quare et in ms. haec quae sequuntur verba, verum hunc sensum confirmant: Denique probitatis, atque scientiae jugibus incrementis ad hoc pertingere meruit, ut per sacerrimam vitam pastor in populis mereretur. Item in vita. Et ad hoc pertingere meruit, ut per vitam sanctam pastor in populo esse mereretur, et 0737A ideo quia in omnem terram exivit sonus ejus, et Sanctitas emicuit. Quibus significatur, ea de causa ad Cathedram Veronensem sublatum fuisse Zenonem, quod a christianis parentibus sanctissime jugiter vitam traduxerit sacris studiis occupatus. Quod autem Jeremiae textum Baptismo Zenonis infantis accommodaverint, vel Coronatus, vel alii, hoc encomiastice factum fuisse dicendum; nam cautione quadam Jeremiae textum in ms. Pistoriensi allatum videmus. Ut assertione divina in eo repeti videretur quod Jeremiae dictum est, etc. Nihil itaque in Veronensis Ecclesiae Officiis de S. Zenone incongruum et fabulosum reperitur, quod traditioni huic officere possit. Vide quae de Gallieni filia per S. Zenonem liberata a daemone supra diximus.

0737B At enim vero illud asserere, ab una Coronati Notarii narratione manasse, S. Zenonem Ecclesiae Veronensi praefuisse tempore Gallieni imperatoris, a quo et Ecclesia Veronensis, totque alii hanc traditionem acceperint, non satis tutum. Quid si Coronatus Notarius ab Officiis Veronensis Ecclesiae fit mutuatus, quae sua in historia collegit? (hoc in sententia Dominorum Balleriniorum dictum volo, qui Coronatum Notarium saeculo septimo, vel octavo scripsisse opinantur). Hac etenim constituta Coronati Notarii Epocha, cum ante septimum et octavum saeculum Officia de S. Zenone in Ecclesia Veronensi celebrata fuisse in dubium verti non possit; Coronatum potius ab Officiis Ecclesiae Veronensis, quam Veronensem Ecclesiam a Coronato accepisse 0737C dicendum est. Nam antiquioris aevi praesumptio hoc suadet. Licet enim quarto et quinto saeculo forte non eodem modo Officia Ecclesiastica fuerint disposita, ut post decimum saeculum disposita leguntur antiquis in mss. Forma tamen Officiorum mutata, historiae sanctorum, quae a primis saeculis in Ecclesia legebatur, nullum praejudicium afferre evidens est.

Constat ulterius alia in Ecclesia Veronensi monumenta antiquitus fuisse praeter Coronati Notarii narrationem. Ipsi enim eximii Ballerinii observant in Coronati narratione deesse miraculum a D. Zenone patratum: Nempe mortuum fluvio abreptum, vitae redditum . . . . . Cujus miraculi a Coronato licet praetermissi testimonium profert Anonymus Pipinianus, ut nos ex 0737D duobus mss. restituimus. Anonymus Pipinianus Coronato Notario posterior, quem scripsisse octavo saeculo exeunte, vel saltem ineunte saeculo nono, optime ex ipso contextu probant Domini Ballerinii, hoc miraculum a Coronato praetermissum suo in Rhythmo commemoravit his verbis: Mortuum e fluvio exemptum suscitavit. Non a Coronato itaque accepit, sed aliunde. Undenam? An ex vulgari traditione? Nonne et potuit ab aliis monumentis vetustioribus habere? Sine ulla itaque ratione opinari e vulgi Triviis habuisse, praejudicium est, eorum qui antiquorum scripta minus probant, cum valde arduum sit in eam sententiam ire; Veronenses videlicet nullam prorsus de Zenone notitiam antiquiorem retinuisse: 0738A De hoc miraculo, et lectione secunda secundi Nocturni, quae in Officio S. Zenonis in praesens legitur, habetur mentio. Sed cum propterea Gentilium Sacerdotes adversus eum (Zenonem) conclamarent, Vir sanctus doctrinam suam miraculo comprobavit: Nam hominis cadaver, quod tunc forte in fluvio volutabatur, longe vocavit, et ei vitam cum omnium admiratione restituit. Quo miraculo universa pene Civitas simulacris deorum rejectis, Christi Fidem suscepit. Plura hic quam in Anonymo Pipiniano leguntur, quae cum neque Coronatus narret ex aliis vetustioribus mss. ortum habuisse dicendum. Non a solo itaque Coronato Notario ea quae de S. Zenone leguntur sunt derivata, sed aut ab Ecclesiae Veronensis traditione, vel ab antiquioribus monumentis. Quare et liberatio filiae 0738B Gallieni imperatoris a Daemone inter fabulas adscribenda non est, neque S. Zenonis Epocha Gallieni tempore veluti falsa spernenda, cum nihil in his historicis factis reprehendi possit, quod improbandum videatur.

Illud vero maximi in hac re ponderis esse dicendum est. Si traditonem Ecclesiae Veronensis pro vindicandis S. Zenonis sermonibus cum ejusdem ecclesiae Veronensis circa aetatem ejus de S. sui Praesulis traditione conferamus. Jure quidem ac merito Domini Ballerinii in hac traditione insistunt (Dissert. I, § I) , ut S. Zenonem sermonum auctorem demonstrent, ms. Remense saeculo nono antiquius adducunt, Ratherii episcopi Veronensis testimonium saeculo decimo scribentis, qui tribus in locis Sermones 0738C S. Zenonis laudat, Anonymi cujusdam Monachi Coenobii Veronensis, qui sermones S. Zenonis se legisse testatur, idem comprobat Joannes quidam Presbyter mansionarius ecclesiae Veronensis. Alios etiam citant saeculi XIV et XV auctores, Petrum Calo Ordinis Praedicatorum, Guillelmum Poetrengum, Petrum de Natalibus, Flavium Blondum, quos videas Dissertatione prima cap. 3, § 1. Additis mss. omnibus, in quorum non tantum Titulo, sed pluries vel in principio, vel in fine sermonum S. Zenonis nomen inscribitur. Idem, et in hoc Pistoriensi Capitulari ms., et nos observavimus.

Neque pauciora, neque minoris auctoritatis ad traditionem aetatis S. Zenonis Gallieni imperatoris aevo suppetunt argumenta. Et primo ms. Remense 0738D in quo Coronati Notarii vita de S. Zenone inserta est, quae in ea parte potissimum, qua de Gallieni imperatoris filia a daemonis obsessione liberata agit, ab injectis falsitatis indiciis vindicata pro genuina habenda est, quam septimo, vel octavo saeculo exarasse putant Domini Ballerinii; ignotus Scriptor, quem in ms. Capituli Veronensis saeculi noni repertum a Bartholomaeo Campagnola ejusdem Capituli Cancellario accepisse dicunt iidem Ballerinii, cujus scriptum exhibent inter monumenta pag. 151; Monachus, quem iidem auctores Zenonianum vocant in Vita S. Zenonis hic, circa finem saeculi IV, vixisse dicitur, ipsumque antiquiori aliquo monumento usum conjiciunt; quare reprehendi forte non poterit qui 0739A diceret praejudicii loco habendum esse eorum assertionem, qui dicunt hunc Zenonianum Monachum a Coronati Notarii narratione, quam forte numquam vidit, sumpsisse, quae de S. Zenone scriptis mandavit. Anonymus item Pipinianus nono cadente saeculo scribens, cujus Rythmus Ratherii Veronensis episcopi manu conscriptus Lobii extat, quem de Gallieno imperatore intelligendum in eo versu . . . A malo spiritu sanavit Gallieni filiam . . .

Supra notavimus mss. omnia S. Zenonem imperante Gallieno vixisse probant, ut apud eosdem Ballerinios in Officiis pro S. Zenone videre potest inter monumenta pag. CLXIV et sequentibus, quae sunt conformia ms. huic Pistoriensi supra relato in fine § tertii, cap. 3. Haec mss. Ecclesiae Veronensis aliarumque 0739B ecclesiarum, quae eadem Officia a Veronensibus acceperunt, tot sunt irrefragabilia argumenta, quibus ejusdem Ecclesiae Veronensis traditio probatur; neque a vulgi rumoribus orta dicenda sunt, 0740A quae in Divinis Officiis recitabantur. Martyrologia quoque idem confirmant, tam Veronensis, quam ab exteris vel scripta, vel edita. Vide quae referunt Perettus et Bagatta in antiquis monumentis S. episcoporum veronensium, p. 12 et sequentibus. Vide quae a me relata sunt lib. II, de Martyrio S. Zenonis, cap. 1, 2, 4, 7, 11.

Auctores vero hic colligere, qui traditioni huic suffragantur, non oportet, cum omnes, qui ante Dupinum et Tillemontium scripsere, Gallieni imperatoris tempore Epocham S. Zenonis constituant. Quis itaque, si bene sapiat, Dupini et Tillemontii sententiam probare audeat, potentissimum cum traditionem tot saeculis probatam falsis vanisque suspicionibus inani labore vellicare sint ausi, ut superius ostendimus. Si ergo traditio de sermonibus 0740B S. Zenonis tantis non adjuta suffragiis pro constanti et vera accipienda est (ut eam libenter accipio) , qua de causa traditio de S. Zenonis aetate Gallieno impeperante sit respuenda, non video.