II.—De Libris Optati.

Occasio operis Optati. Quis fuerit Parmenianus quem refellit Optatus. Opus Parmeniani.—Longe ampliorem disserendi materiam nobis praebet Optati opus quantumvis mole exiguum. Hujus occasionem ipse scriptor exponit libro primo, § 1. «Donatistae 0762D maledicis ubique vocibus adversus Catholicos perstrepebant. A multis Catholicis saepe desideratum fuerat, ut ad eruendam veritatem ab aliquibus defensoribus partium conflictus haberetur. Sed Donatistae, causae suae diffisi, et Catholicos fugientes, accessum prohibebant, aditum intercludebant, consessum vitabant, colloquium denegabant. Parmenianus autem eorum episcopus non contentus dictis, quae in ventos abeunt, Catholicos incessere, animi sui sensa scriptis aperuit. Hac occasione arrepta Optatus veritate cogente, scriptis ejus respondere aggressus est, ut hac ratione esset inter absentes quodammodo collatio.»

Parmenianus ille cujus opus refellit Optatus, Donato 0763A successerat circa annum 350, in cathedra quam Majorinus adversus Caecilianum Carthagini erexerat. Afrum non fuisse Parmenianum testimonio Optati compertum est, qui bis illum peregrinum appellat, semel libro primo, § 5, et libro tertio, § 3, ac praeterea de illorum numero fuisse testatur, quos Donatistae circumeuntes maria et terras proselytum suum effecerant et Carthagini ordinaverant. Parmeniani opus cui respondet Optatus, diversum est ab epistola ejusdem Parmeniani ad Tichonium Donatistam, contra quam libros tres conscripsit Augustinus. In hac reprehendebat ea quae Tichonius Donatista de Ecclesia scripserat suae sectae placitis contraria. At vero in tractatu illo, quem refutat Optatus, catholicam Ecclesiam aggrediebatur. Diversa utriusque operis 0763B divisio, diversa methodus, diversum argumentum; quamquam eadem utrobique in Ecclesiam catholicam convitia legerentur.

Divisio operis Optati. Utrum liber septimus Optati genuinus sit. Rationes dubitandi. Quid de illo judicandum. —Totum opus suum in Parmeniani tractatum partitur Optatus in sex libros, quorum argumentum refert § 7 libri primi. Totidem, et non plures Optati libros recenset Hieronymus. Nunc septimus accessit quem olim post viros doctos spurium esse existimavi, et alterius scriptoris. Tria me praecipue ad id credendum movebant. Primum, silentium Optati ipsius et Hieronymi. Nam etiamsi diceretur Optatum cum primum sex tantum libros scribere instituisset, septimum postea adjecisse, de Hieronymo 0763C vix credi aut dici potest quod si hujus tempore liber septimus Optati caeteris fuisset annexus, hunc ab ipso in Catalogo suo praetermissum iri. Secunda ratio, qua praecipue afficiebar, haec erat, quod crimen traditionis quod Optatus libro primo pessimum vocat, Idololatriae comparat, ac damno aeternae vitae plectendum esse docet, in isto libro multis elevetur; ita ut conquisitis undique rationibus parum solidis, et exemplis ad rem haudquaquam facientibus, id intendat, id moliatur auctor, ut traditores excusentur a crimine. Tertio, nonnulla mihi videbatur inter hunc librum et alios styli diversitas quae suspicionem ingerebat, alium potius esse hujus scriptorem.

Haec erat mens mea nondum consultis Optati codicibus 0763D manuscriptis. At postquam intellexi id omne quod ad elevandum traditionis crimen pertinet, abesse a codicibus manuscriptis quos mihi videre contigit, praecipuum arietem qui adversus hunc librum militabat ereptum mihi esse sensi. Deinde cum vidi partem hujus libri septimi adscriptam fuisse ad finem libri tertii, quae licet ad eum pertineat ob argumenti similitudinem, ablegatur tamen ad septimum in omnibus manuscriptis, re attentius ponderata, in eam opinionem adductus sum, partem illam operis Optati, quae liber septimus dicitur, non esse revera librum distinctum a caeteris, sed additamenta ad quosdam libros ab ipso Optato composita opere jam confecto. Et quidem cum ad ea quae primo libro 0764A dixerat de traditione Donatistarum, quos tamen fratrum loco haberi volebat, objici posset a Donatistis; siquidem Patres nostri traditores sunt, cur nos fratres appellatis? cur ad communionem vestram invitatis? Huic difficultati occurrendum esse putavit Optatus, exponendo cur et quare Donatistas ad communionem suam invitaret, licet traditorum filios, quod § 1, 2 et 3, exequitur, qui proinde ad librum primum pertinent. Quae de muscis morituris quae perdunt suavitatem unguenti, 3 et de Jamne et Mambre dicuntur § 4 et 5, ad libri secundi finem, aut potius ad quartum pertinent, ubi similia convitia refelluntur. Quae vero sequuntur de Macario cum praecedentibus non cohaerent, sed haud dubie additamentum sunt ad librum tertium. Ita id quod dicitur liber Optati 0764B septimus, nihil aliud est quam triplex additamentum ad tres Optati libros, atque ideo non plures quam sex revera fuerunt aut enumerandi sunt. Verisimile est in veteribus Optati codicibus quos prae manibus habebat Hieronymus, haec additamenta ad finem apposita fuisse sine libri VII inscriptione; hinc effectum, ut sex tantum librorum Optati mentionem fecerit. Denique dissimilitudo styli qua etiam commovebar, occurrebat praesertim in additamento spurio de levitate traditionis; ac aliunde Optati stylum non omnino aequalem esse legentibus patebit. Ex his quid de Optati libro septimo sit sentiendum satis intelligitur.

Utilitas librorum Optati.—Quanta sit librorum Optati utilitas, docet operis argumentum. Ecclesiam 0764C catholicam adversus Sectarios acriter propugnat, quod genus scriptorum quovis tempore pariter utile est: nec enim de controversiis ad Ecclesiam spectantibus idem judicium ferendum ac de privatis circa aliquod dogma speciale quaestionibus. Hae, quamdiu durant sectae, quae vel dogma quoddam catholicum oppugnant, vel errorem aliquem docent, vigent et agitantur; sublatis hujusmodi sectis oblivione delentur, et haeresi semel exstincta, haud tanta est librorum qui illam oppugnarunt utilitas. At cum omnes haereses, omnia schismata commune hoc habeant, ut Ecclesiam a qua discesserunt aggrediantur, scripta quibus adversus aliquos propugnata est aeque valent adversum omnes; omnibus haereticis qualescumque sint, adversantur, et Catholicis quamdiu 0764D erunt haeretici aut schismatici aeque utilia censebuntur.

Quot et quanta ad doctrinam et disciplinam Ecclesiae pertinentia contineantur in libris Optati.—Sed praeter ea quae Ecclesiae defensionem et Donatistarum schisma spectant, vix in antiquis monumentis ullum reperiri potest (non dico ejusdem molis, sed longe prolixius opus) quod tot et tanta ad doctrinam et disciplinam christianam pertinentia tam aperte contineat. Christianos omnes unam eamdemque fidem, unum et idem symbolum habere testatur Optatus, cujus haeretici desertores sunt. Praecipua fidei capita breviter, dilucide, ac orthodoxe omnino exponit. Ostendit unam esse sanctam catholicam Ecclesiam 0765A per totum orbem terrarum diffusam, nec aliam esse posse, aut eam angustis regionis alicujus limitibus circumscribi. Hanc constare ex episcopis, presbyteris, diaconis, et fidelium turba. Episcopos in primo sacerdotio, presbyteros in secundo, et Diaconos in tertio constitutos affirmat; quo satis ostendit episcopos eminere super presbyteros, non secus aceminent presbyteri supra diaconos. Romanam Ecclesiam caeterarum matrem, et unitatis centrum, propter Petrum, qui caput apostolorum fuit, agnoscit. Docet hominem suapte natura infirmum esse et imperfectum, gratiaque Dei indigere ut perfectus evadat: nobis omnibus peccatum esse innatum, ac baptisma necessarium ut ejus remissionem obtinere valeamus. «Nihilominus tamen hominis,» ait, «esse quod bonum 0765B est velle, et in eo quod voluerit currere, quamquam ipsi datum non sit perficere, ut post spatia quae debet homo implere, restet aliquid Deo ut deficienti succurrat.» Quibus videtur paulo plus arbitrii nostri viribus tribuere quam par est. «Neminem hominem a peccato per hanc vitam immunem esse, sacramentum baptismi in nomine Trinitatis semel collatum iterari non debere,» ait. Videtur tamen pro persuaso habere eorum qui apud haereticos baptizantur, lavacrum non esse ratum, quod fidem in ministro requirat, sed quia fidem in suscipiente necessariam supponit, ut videre est libro 5, § 8; at de iis qui a schismaticis aut malis ministris baptizati sunt in fide, non dubitat quin ratum haberi debeat eorum baptisma. Joannis baptismo semel tinctos ante institutionem 0765C baptismi Christi iterum lotos non esse arbitratur. Exorcismum ut ritum baptismo praevium commendat. Meminit chrismatis tamquam rei sanctae, nec non et unctionis quae in baptismate fieri solebat. Verbis adeo perspicuis suam mentem aperit circa realem Corporis et Sanguinis Christi in Eucharistia praesentiam, et circa adorationem quae huic debetur, ut nihil expressius optari queat. Multas observat caeremonias pertinentes ad celebrationem Eucharistiae quam sacrificii nomine insignit. Ex iis quae dicit, patet illius tempore sacrificium pro tota Ecclesia oblatum fuisse; in eo Dominicam orationem recitari consuevisse: sacra celebrata super altari ligneo ornato et ad majorem reverentiam linteo cooperto; calices aureos et argenteos, et ornamenta 0765D adhibita fuisse. Ecclesiam ait suos habere judices, plecti crimina, et poenitentiae subjici eos qui gravia peccata admisisse se confitentur, aut eorum rei peraguntur. Virginitatem laudat, sed ad eam servandam non vult teneri, nisi eos qui voto sese obstrinxerint: advertit aetate sua virgines quae se Deo consecrabant, votum illud solemniter nuncupasse, earumque capiti mitellas impositas fuisse, quod voti ab ipsis emissi indicium erat. Quanta veneratione suis temporibus Sanctorum reliquiae colerentur, satis testatur cum de tumulo beatorum Petri et Pauli verba facit, dum Lucillae factum improbat quae pseudomartyris aut saltem nondum vindicati martyris os libare dicebatur, et cum de iis quos Donatistae 0766A tamquam martyres 4 colebant loquitur libro tertio. Verbi divini praedicationem munus fuisse episcoporum proprium indicat, huncque solemnem fuisse morem, ut tractatus omnis in Ecclesia a nomine Dei inciperetur, et ut ejusdem Dei nomine terminaretur. Poenitentiae publicae semel addictos ad ordines promoveri vetitum fuisse ex Purpurii Limatensis dicto quod ab ipso refertur l. I, colligere est: Exeut huc quasi imponatur illi manus in episcopatu et quassetur illi caput de poenitentia. Unde etiam infertur ordinationem episcopalem manus impositione perfici. Quod vero ait Caecilianus ibidem, ut si nihil Felix in se contulisset tamquam adhuc Diaconus ordinaretur, suspicioni locum dat, diaconum episcopum tunc temporis ordinatum fuisse absque 0766B praevia manus impositione in presbyterum. Basilicas Christianorum complures fuisse compertum est ex eodem Optato: imo quadraginta et amplius Romae jam tum fuisse cum Victor a Donatistis illuc missus est episcopus, testis est libro primo, § 4. Haec et alia hujusmodi multa libros Optati accurate legentibus observatu dignissima occurrent.

De stylo Optati.—Quod ad stylum ejus pertinet, magnificus est, vehemens et pressus, sed minus nitidus ac politus. Quos expugnat, acriter urget; quos narrat eventus, oculis quasi subjicit; quae loca profert, ingeniose explicat; subtilissime et acutissime mentem suam exprimit, et verbis ac locutionibus utitur ad ea quae promere vult significandum aptissimis. Narrationes festivas atque jucundas instituit, 0766C quarum exemplum si quis habere velit, legat descriptionem aucupii, quae librum sextum claudit, qua nihil elegantius aut concinnius excogitari potest. Uno verbo quod auctor hujus operis magnae eruditionis et excellentis ingenti fuerit, nemo rerum istarum peritus inficiabitur.

De allegoriea expositione Scripturae quam sequitur Optatus.—Unum est quod in eo reprehendi posset, allegoricus ille sensus secundum quem plurima sacrarum Litterarum testimonia exponit. Vitium illud quod in concionatore ferendum esset, vix condonandum videtur auctori polemico religionis partes adversus haereticos agenti, quibus in controversiis firma et indubitata oportet esse argumenta. Sed Optato res erat cum adversariis qui eadem ratione agebant, 0766D et Scripturae testimoniis abutebantur, ut Ecclesiam calumniarentur et sectam suam collaudarent. Videri possunt testimonia a Parmeniano in hoc opere laudata, quae in sensum omnino alienum ab ipso detorquentur. His animadversis, restat ut quid in hac editione Optati a nobis praestitum fuerit exponamus.