90 Liber Sextus. In hoc sexto libro ostenditur episcopos partis Donati contra legem fregisse altaria, et inconsiderate conflasse, et passim vendidisse vasa dominica, et lavisse quae lavanda non erant, et mitellas puellis mutasse, de quibus nulla scriptura legitur.

1063D I. Impie ac stulte Donatistas altaria fregisse vel rasisse.—Ut mihi videtur , liquido demonstratum est, in divinis sacramentis quid nefarie feceritis. 1064D Jam illa ostendenda sunt, quae crudeliter ac stulte vos fecisse, negare minime poteritis. Quid enim tam sacrilegum, quam altaria Dei (in quibus et vos aliquando 1065A obtulistis) frangere, radere, removere? in quibus et vota populi, et membra Christi portata sunt: quo Deus omnipotens invocatus sit: quo postulatus descenderit Spiritus sanctus: unde a multis et pignus salutis aeternae, et tutela fidei, et spes resurrectionis accepta est. Altaria, inquam, quibus fraternitatis munera non jussit Salvator imponi , nisi quae essent de pace condita: Depone, inquit, munus tuum ante altare, et redi prius, concorda cum fratre tuo, ut possit pro te sacerdos offerre (Matth. V, 24) . Quid est enim altare, nisi sedes et corporis et sanguinis Christi? haec omnia furor vester aut rasit, aut fregit, aut removit. Hoc igitur inexpiabile nefas, si de aliqua ratione descendit, uno modo fieri debuit. Sed, ut aestimo, alio loco copia lignorum frangi jussit , aliis vero ut altaria 1065B raderent, lignorum inopia imperavit; ut autem alii removerent, ex parte verecundia persuasit : ubique tamen nefas est, dum tantae rei manus sacrilegas et impias 91 intulistis. Quid perditorum conductam referam multitudinem, et vinum in mercedem sceleris datum? quod ut immundo ore sacrilegis haustibus biberetur , calida de fragmentis altarium facta est . Si livoris judicio nos vobis sordidi videbamur, quid vobis fecerat Deus, qui illic 1066A invocari consueverat? quid vos offenderat Christus, cujus illic per certa momenta corpus et sanguis habitabant? quid offendistis etiam vos ipsi, ut illa altaria frangeretis, in quibus ante nos per longa temporum spatia, sancte (ut arbitramini) obtulistis? Dum impie persequimini manus nostras illic ubi corpus Christi habitabat, feristis et vestras. Hoc modo Judaeos estis imitati: illi injecerunt manus Christo in cruce: a vobis percussus est in altari. Si Catholicos illic insectari voluistis, vel vestris illic antiquis oblationibus parceretis: ibi modo superbus inventus es, ubi jamdudum humilis offerebas: ibi libenter peccas, ubi pro multorum peccatis orare consueveras. Hoc faciendo in numerum sacrilegorum sacerdotum libenter intrastis, sociati sceleribus profanorum, de quibus apud 1066B Dominum Elias Propheta querelam deponit : his enim locutus est verbis, quibus et vos inter alios ab ipso accusari meruistis: Domine (inquit), altaria tua confregerunt (III Reg. XI, 10) . Dum dicit tua, indicat quia res est Dei, ubi Deo aliquid a quocumque oblatum est. Sufficeret insaniae vestrae, quod membra laniastis Ecclesiae; quod Dei populos jamdudum in unitate positos, vestris seductionibus divisistis. Inter haec omnia vel altaribus parceretis. Cur 1067A vota et desideria hominum cum ipsis altaribus confregistis? illinc enim ad aures Dei ascendere populi solebat oratio: cur concidistis precibus viam? et ne ad Deum supplicatio de more solito ascensum haberet, impia manu quodammodo scalam subducere laborastis? et tamen cum omnium vestrum una sit conjuratio, in hoc titulo simili errore dissimiliter deliquistis. Si suffecerat removere, non licuit frangere: si oportuit frangere, rasisse peccatum est: si enim non licuit, sicut inter vos placuit, recte videtur fregisse, qui fregit . Jam reus est, qui majorem partem radendo servavit. Quae est ista nova et stulta sapientia, novitatem quaerere in visceribus vetustatis ? et remota quasi quadam 92 corporis cute, in latente corpore cutem quasi alteram quaerere. Donum , 1067B quod ad se pertinet et in se totum est, quod unum est, inde cum aliquid fuerit ablatum, minui potest, non potest immutari . Basisti equidem quod tibi visum est: sed adhuc ibi est quod odisti. Quid, quod si sic conjurastis, ut quae a nobis in nomine Dei in ipso ministerio tacta sunt, immunda viderentur? quis fidelium nescit, in peragendis mysteriis 1068A ipsa ligna linteamine cooperiri? Inter ipsa sacramenta velamen potuit tangi, non lignum; aut si tactu possunt penetrari velamina, ergo penetrantur et ligna; si penetrari possunt ligna, penetratur et terra; si a vobis lignum raditur, et terra quae subter est fodiatur, altam facite scrobem, dum pro vestro arbitrio quaeritis puritatem. Sed observate, ne veniatis ad inferos, et illic inveniatis Core, Dathan et Abiron schismaticos, magistros scilicet vestros (Num. XV) . Ergo et fregisse vos et rasisse constat altaria; quid est, quod in hac re subinde vester quasi languere visus est furor? videmus enim vos postea mutasse consilium, et altaria a vobis jam non frangi, nec radi , sed tantummodo removeri. Si hoc sufficiebat, illa quae prius a vobis facta sunt et vos indicatis , quia fieri minime debuerunt.

1068B II. Donatistas sacrilege calices fregisse et vendidisse. —Hoc tamen immane facinus a vobis geminatum est, dum fregistis etiam calices, Christi sanguinis portatores : quorum species revocastis in massas, merces nefariis nundinis procurantes , ad quam mercem nec emptores eligere voluistis: avari, dum venditis ; sacrilegi , dum inconsiderate 1069A vendidistis. Passi estis etiam comburi manus vestras , quibus ante nos eosdem calices tractabatis. Eam rem cum passim vendi jussistis, emerunt forsitan in usus suos sordidae mulieres, emerunt pagani, facturi vasa, in quibus incenderent Idolis suis. O scelus nefarium! o facinus inauditum! auferre Deo quod Idolis praestes; subducere Christo, quod proficiat sacrilegio.

III. Retunditur excusatio Donatistarum, quod polluta fuerint altaria et vasa sacra a Catholicis.—Sed video hoc vos loco invidiam nobis falso conflantes, ad Aggaeum Prophetam velle confugere, ubi scriptum est: Quae tetigerit pollutus, polluta sunt (Agg. II, 14) . Livore interveniente facile est iratis jactare convicium; sed semper dum intenditur crimen, necessaria est 1069B manifesta probatio. Quis enim nostrum intravit templa? quis vidit sacra sacrilega? Pollui homines possunt fumis, nidoribus, sacrilegiis, sacrificiis, sanguine: sed in hac causa quis ingressus est templum? quis incendit Idolis? quis immundis nidoribus maculatus est? quis sanguinem vel pecudis immundae vel hominis fundi aspexit? quem probatis ad aliquod facinus commodasse consilium? in societate alicujus sceleris vel unum Episcopum convincite, si potestis. De nescio quo Primate suspicamini, qui eodem tempore ambulasse dicebatur. Suspicio non est idoneum crimen. Quis eum accusavit? quis eum convicit? ubi 1070A 93 vel erubuit, vel confusus est? servate vobis suspiciones vestras. Igitur, sicut supra diximus, in hac causa quidquid aspere fieri potuit, dum illa res in origine revocatur, ad Principes vestros pertinere monstravimus; unde est quod Catholicos quasi pollutos appellas? an quia voluntatem et jussionem Dei secuti sumus, amando pacem, communicando toto orbi terrarum, sociati Orientalibus: ubi secundum hominem suum natus est Christus; ubi ejus sancta sunt impressa vestigia; ubi ambulaverunt adorandi pedes; ubi ab ipso Filio Dei factae sunt tot et tantae virtutes; ubi eum sunt tot apostoli comitati; ubi est septiformis Ecclesia, a qua vos concisos esse, non solum non doletis, sed quodammodo gratulamini. Quia unitatem Deo placitam amavimus 1070B , pollutos vocatis : quia Corinthiis, Galatis, Thessalonicensibus assensum accommodavimus, communionemque conjunximus, pollutos vocatis: quia furtivas vobiscum non legimus lectiones, pollutos vocatis: aut negate vos alienas lectiones legere, si potestis. Ut quid audetis Epistolas ad Corinthios scriptas legere, qui Corinthiis communicare noluistis? ut quid ad Galatas, ad Thessalonicenses scripta recitatis, in quorum communione non estis? Cum haec omnia ita esse constet, intelligite vos ab Ecclesia sancta esse concisos, et nos non esse pollutos. Ubi est ergo quod tibi putas Aggaeum 1071A prophetam posse succurrere? Igitur altaria et vasa supra memorata, et in manibus vestris jamdudum fuerant, et in nostris: si infamatis manus nostras, quare illic damnatis et vestras? Sed dicitis lectum esse: Quod tetigerit pollutus, pollutum est: fac aliquem pollutum esse, ut possint ab eo tacta videri polluta: esto si solus sit tactus, et non interveniat invocatio nominis Dei, quae et tetigerit pollutus, polluta erunt, inquinari possunt si de Deo taceatur. Nam si sit invocatio nominis Dei, ipsa invocatio sanctificat et quod pollutum esse videbatur . Denique cum ducenta et quinquaginta thuribula, quae sacrilegorum et peccatorum manibus portabantur, cum eosdem peccatores absorberet terra, remanserunt de manibus eorum excussa thuribula. Et 1071B dum dubitaret Aaron sanctus sacerdos, quidnam de iis faceret, audivit vocem Dei dicentis: Tolle Aaron haec vasa, et fac inde laminas, et pone in angulis arcae testamenti Domini, quoniam licet illi peccaverint qui ea ferebant; tamen vasa illa sancta sunt, quia nomen 1072A meum illic invocatum est, dicit Deus (Num XVI, 37, 38) : et utique plus est portare quam tangere. Ergo jam liquido apparet, ex invocatione nominis Dei posse aliquid sanctificari, etiam si peccator invocet Deum; non enim tantam vim potest habere tactus, quantam habet divini nominis invocatio: nam et vos, qui vobis de vestra sanctitate praesumitis, dicite, si tactus sanctificat aut invocatio; utique invocatio, non tactus: aut si de solo tactu praesumitis, tangite tabulam, lapidem, vestem: videamus an sancta esse possint, si de Deo taceatur.

IV. Virgines Deo sacratas a Donatistis immerito virginitatis ornamento spoliatas.—Jam illud quam stultum, quam vanum est, quod ad voluntatem, et 1072B quasi ad dignitatem vestram revocare voluistis, ut virgines Dei agere poenitentiam discerent : 94 ut jamdudum professae, signa voluntatis capitibus, postea vobis jubentibus immutarent; ut mitellas alias projicerent, et alias acciperent. 1073A Primo dicite nobis, ubi vobis de mitellis aliquid mandatum est? virginitas enim voluntatis res est, non necessitatis . Denique stabularius ille Paulus apostolus , cui confossus peccatorum vulneribus populus commendatus est, duos denarios, quos erogasset, acceperat (Luc. X. 30) , duo scilicet testamenta, haec per doctrinam quasi sumptus impendit; docuit quomodo conjugales Christiani debeant vivere: a quo cum quaereretur quid de virginibus praeciperet? respondit, nihil esse mandatum (I Cor. VII, 25) . Confessus est se duo testamenta, hoc est, duos denarios erogasse: expliciti erant quodammodo sumptus, sed quia qui saucium commendaverat, promiserat se redditurum quidquid in curam amplius erogasset, post impensos duos denarios, non praecepta, 1073B sed consilium erogat Paulus ad virginitatem ; nec impedimento est volentibus , nec nolentes impellit aut cogit: Qui dederit virginem suam, bene facit: et qui non dederit, melius facit (Ibid., 38) . Haec sunt verba consilii: nec ulla sunt praecepta conjuncta, vel de qua lana mitella fieret, aut de qua purpura pingeretur: non enim hoc panno potest virginitas adjuvari: non inde compescuntur aestus animi, quos interdum aetas accendit: non inde sublevatur mens, quae nonnumquam desideriorum ponderibus premitur. Nam si ita esset, non una, sed plurimae 1074A virginis capiti imponerentur, ut quotiescumque animum carnis desideria pungerent, contra impugnationem mentis mitellarum numerus dimicaret. Res inventa est ad signum capitis, non ad remedium castitatis. Denique talis pannus et errare , et rodi, et perire potest; et tamen virginitas, si illaesa sit, sine mitella tuta esse potest. Spiritale nubendi hoc genus est : in nuptias sponsi jam 95 venerant voluntate et professione sua; et ut saecularibus nuptiis se renuntiasse monstrarent, et junctas spiritali sponso, solverant crinem , jam coelestes celebraverant nuptias. Quid est quod eas iterum crines solvere coegistis? quid, inquam, quod ab ipsis per vos exacta est secunda professio? quis est alter spiritalis sponsus, cui iterum nuberent? 1074B quando mortuus est, cui nupserant, ut iterum nubant? nudastis denuo capita jam velata, de quibus professionis detraxistis indicia, quae contra raptores aut petitores videntur inventa. In mitella indicium est voluntatis, non castitatis auxilium: ut rem jam Deo devotam nec qui sponsabat, perseveret petere , aut ne raptor audeat violare: signum est ergo, non sacramentum virginitatis . Igitur hujus modi virgines, quae jam spiritaliter nupserant, quasi secundas coegistis ad nuptias, et ut crines iterum solverent, imperastis. Hoc nec mulieres patiuntur, 1075A quae carnaliter nubunt: ex quibus si alicui maritum mutare contigerit, non repetitur temporalis illa festivitas : non in altum tollitur : non populi frequentia procuratur: Detraxistis igitur non capitis ornamenta, sed (ut supra diximus) bonae voluntatis indicia. Jam consecratos Deo sparsistis immundis cineribus crines, jussistis etiam salsa aqua perfundi. Et utinam vel id quod tulistis, velociter reponeretis : protraxistis moras, ut retroactae in pristino habitu, aliquae diutius remanerent, retractis signis, quibus se jamdudum contra petitores et raptores muniverant . 96 Qui cum viderent, praescriptionem sibi jamdudum oppositam, a vobis esse sublatam, de sponsis raptores effecti sunt: nec visus est sibi unusquisque 1076A peccasse, dum talem rapuit, qualem viderat, quando ut uxorem acciperet, postulabat.

V. Libros sacros et instrumenta dominica a Donatistis per vim Catholicis ablata.—In hoc genere quauta damna fecistis Deo? quanta lucra Diabolo procurastis? conflastis impie calices: confregistis , et inconsulte rasistis altaria: puellas miseras non sine opprobrio, ut secundam mitellam acciperent, coegistis, cum de prima in lectione recitari non possit. Et illud praetermittere nequeo, quod nec Deo est placitum, nec a vestris cultoribus excusari, nec ab aliquo homine defendi potest. Per judicia saecularia et leges publicas, divinae legis instrumenta, executione officiorum a plurimis extorquenda esse duxistis : volentes 1077A soli habere, quod pax in commune possederat. Non verear Christianus dicere, quod vobis postulantibus, gentilis executio non potuit ignorare: velamina et instrumenta dominica extorsistis, quae jamdudum fuerant in commune possessa : extorsistis cum codicibus pallas: judicio superbiae vestrae, utraque arbitrati estis esse polluta. Nisi fallor, haec purificare properastis: lavistis procul dubio pallas: indicate quid de codicibus feceritis. In omnibus judicium providentiae vestrae debet esse aequale: aut utrumque lavate, aut utrumque dimittite . Quod si aliter facias , corrupisti diligentiam tuam ; pallam lavas, codicem non lavas : si in una parte bonum, in altera malum est. Non potes negare, offendere te in una, si in altera 1078A promereris: et si gaudes, quod in una videaris religiosus, debes et plangere, quia teneris in altera parte sacrilegus.

97 VI. Stultitia Donatistarum in lavandis parielibus irridetur.—Jam illud quale est, quod in multis locis etiam parietes lavare voluistis, et inclusa spatia aqua salsa spargi praecepistis. O aqua quae dulcis a Deo creata es, super quam ante ipsos natales mundi sanctus Spiritus ferebatur! o aqua, quae ut purum faceres orbem, lavisti terram ! o aqua, quae sub Moyse, ut naturalem amaritudinem perderes, indulcata ligno (Exod. XV) , tot populorum pectora suavissimis haustibus satiasti! restabat tibi post promotionem non leviter degradari. Praesentia Moysi in te amaritudo moritur, 1079A et a schismaticis hodie cum Catholicorum turba dulcedo tua vexatur. Pares patimur bellum, pares exspectamus vindicem Deum. Dic, frater Parmeniane, quid vobis fecerat locus? quid ipsi parietes, ut a vobis ista paterentur? An quia illic rogatus est Deus? an quia illic laudatus est Christus? an quia illic invocatus est Spiritus sanctus? an quia vobis absentibus illic prophetae et sancta Evangelia recitata sunt? an quia illic fratrum jamdudum litigantium concordaverant mentes? an quia unitas Deo placita in qua habitaret, invenerat domum? Indicate, quid illic lavare potuistis? Si Catholicorum vestigia, et in vico et in plateis calcavimus, quare non omnia emendatis? nam et fovendorum corporum causa, eadem nos et vos lavacra pariter abluerunt ; et ante 1079B vos frequenter nostrorum loti sunt multi. Si post nos purificanda putatis omnia, lavate et aquam si potestis; aut si vestigia (ut supra diximus) nostra vobis esse videntur polluta, sufficeret terra; ut quid et parietes lavare voluistis, in quibus humana non possunt poni vestigia? parietes non calcare, sed tantum videre potuimus. Si et quod tangit aspectus, lavandum esse censetis, cur caetera dimisistis illota? Videmus tectum, videmus et coelum, haec a vobis lavari non possunt. Illa lavando promeriti estis Deum: ista non lavando, inexpiabile videmini incurrisse peccatum. Cum igitur alibi quasi diligentes essetis inventi: si tamen diligentia dicenda est stultitia, et (ut vero nomine appellem ) vanitas vestra: nisi forte quia hoc faciendo, in pavorem misistis 1079C populos imperitos, ut quia lota est columna, lavarentur et corpora. Si in his rebus consilium latet, miseros subtiliter decepistis: si talis res sine consilio gesta est, manifesta est vestra hebetudo: haec vos stulte fecisse, et a vobis seducti cognoscunt; nec vos ipsi negare poteritis.

1080A VII. Donatistas in mortuos etiam saeviisse, non permittentes Catholicorum corpora sepeliri.—Quid referam etiam illam impietatem de vestra conjuratione venientem, quia ad hoc Basilicas invadere voluistis, ut vobis solis coemeteria vindicetis, non permittentes sepeliri corpora Catholica; ut terreatis vivos, male tractatis et mortuos, negantes funeribus 98 locum. Si inter viventes fuerat certamen, odia vestra vel mors aliena compescat. Jam tacet cum quo paulo ante litigabas: quid insultas funeri? quid impedis sepulturam ? quid cum mortuis litigas? perdidisti malitiae fructum: et si corpora non vis in unum quiescere, animas tamen in uno apud Deum positas non poteris separare.

VIII. Elegans et egregia comparatio Donatistarum 1080B cum aucupibus.—Omnia denique, quae a vobis geruntur, ex toto narrari non possunt: sed tamen concedantur vobis, qui erroris hujus magisterium possidetis. Jam et de vestris silere quis posset, de illis, scilicet, quos aut factione aut subtilitate, ut vestros faceretis seducere potuistis, non solum masculi, sed etiam feminae; ex ovibus subito facti sunt vulpes, ex fidelibus perfidi, ex patientibus rabidi, ex pacificis litigantes, ex simplicibus seductores, ex verecundis impudentes, feroces ex mitibus, ex innocentibus malitiae artifices. Post quod ad vos delapsi sunt aut delapsae, dolent alios ibi esse ubi nati sunt: bene stantes in lapsus suos invitant; si scirent se gloriam consecutos, felicitate sua tacite fruerentur. Nunc autem perditos, transitus suos consolari cupientes, caeteros 1080C ut similiter labantur, invitant; et residentes in sinu matris Ecclesiae, quasi pigros et tardos accusant. His enim verbis loqui non erubescunt: Caï Seï, vel Caïa Seïa , quamdiu te tenes? hoc est dicere: imitare lapsus meos, imitare transitus turpes. Quamdiu fidelis vocaris? jam fidem desere, jam poenitentiam 1081A disce: vos estis aucupes, et illi aut illae sunt aves. Sed quia non est unum aucupum genus: alii sunt qui arte simplici altis fundatas radicibus in faciem nemoris difussas arbores petunt, ubi aves simplici volatu naturalibus ramis insidunt: non illic numerantur fraudes, non artificiosa consilia: ars una est et sola capiendi peritia. Illi vos aucupi similes dico, qui post discessum noctis, ante lucis adventum, non aliorum more naturales vadit ad arbores. Sed ipse arborem portans, futurum nemus stringit in fascem, aridam arborem nullis radicibus fultam, multiplici fraude componit. Cui adulterinos inserit ramos, et quae suas jamdudum succisa perdiderat, alienas accipit frondes. Alias aves clausas 1082A portat in cavea; evisceratas alias ad imaginem viventium, olim exstinctas, fallacibus ramis, quasi viventes imponit. Aliae latent in caveis; aliae quasi viventes videntur in ramis. Jungitur una geminata fraude calliditas; et ut decipi vivarum volantium simplicitas possit, quas mortuas esse constat, videntur tendere colla cum vocibus; et quae latent in carcere suo, quasi de gutture cantant alieno. Inter alterius imaginem et alterius vocem dolus unus operatur: captivae liberas capiunt, et mortuae viventes occidunt. Tales sunt, quos aut rebaptizatione, aut poenitentia sauciastis, ne soli aut solae periisse videantur, alios vel alias secum perire magno studio et labore contendunt.

99 Liber Septimus. In hoc novissimo libro continetur, Traditores qui in primo libello sub nominibus suis et locis et confessionibus sunt demonstrati, non grave peccatum habuisse, qui necessitate, non voluntate peccaverint, bono unitatis etiam tales in communione recipi potuisse.

I. Donatistas minus noxios esse et ad communionem facilius admitti posse, quam eorum parentes traditionis reos.—Post Traditores ostensos et sanctam 1082D Ecclesiam demonstratam, post repulsas quas ingerebatis calumnias, et post peccata vestra, quae a Deo increpari meruerunt ordine suo; et iteratio sacramentorum, 1083A et praesumptiones vestrae, et terrores, ostensi sunt: jam responsorum dictorumque nostrorum finis esse debuerat: sed quoniam post invidiae silvam securibus veritatis abscissam, video adhuc vestras vel vestrorum provocationes pullulare, quas vos audio dicere , ad unam communionem non oportuisse quaeri , cum filios traditorum vos esse constiterit; ad ea pauca respondeam. Revera sufficiebat sibi Ecclesia Catholica habens innumerabiles populos in provinciis universis: sufficiebat et in Africa, licet in paucis; sed Deo vestra separatio non placebat: quoniam divulsa fuerant unius corporis membra: et contra voluntatem Dei, fratres a fratribus errabatis. Quamvis domesticum judicium in parentibus vestris operatum sit, ut ultro recederent 1083B qui pro admissa traditione abjici debuerant: nullum judicium celebratum est, sed sententiae est operatus 100 effectus. Pellendi fuerant post traditionem, de qua sibi in Concilio Numidiae confessi sunt: sed ne invidia esset , excusata est judicandi severitas; dum majores vestri ultro invenerunt de reatu consilium, ut cooperto crimine suo, quasi superbi discederent, quibus et dolere et erubescere debebatur. Illi namque si illo tempore, bono pacis unitas fieret , et si ad Ecclesiam Catholicam sponte venissent : non sicut vos, quos non sine voluntate Dei adductos esse constat, ut rediretis unde erraveratis (quamvis adhuc erretis), si ad Catholicam (ut dixi) sponte venissent, quia traditores 1083C fuerant: de talibus recipiendis dubitarent forsitan 1084A nostri majores; sed nobis laetandum est, quod tales usque ad nostra tempora minime duraverunt. Ergo hodie negotium novum est, dum vobiscum res, non cum illis agenda est. Quamvis ab ipsis ad vos videatur haereditaria macula esse transmissa: tamen in hoc titulo non potestis rei esse cum patribus vestris, secundum judicium Dei, qui locutus est per Ezechielem Prophetam, dicens: Anima patris mea est, et anima filii mea est: anima quae peccat, sola punietur (Ez. XVIII, 4) . Quae res jam et antiquis saeculis, in ipsis natalibus mundi probata est, dum non pertinuit ad Seth filium Adae, patris admissum. Sed ne quis dicat alio loco scriptum esse, dicente Domino: Mala patrum usque in quartam progeniem redditurum (Exod. XX, 5) . Illius sunt procul dubio ambae voces; sed non ad 1084B unum populum sonat utraque . Prima est per Moysem ad certum genus hominum: secunda, per Ezechielem ad alterum genus hominum. Dum sciret Deus Judaeos apud Pontium Pilatum professuros, ut dicerent: Sanguis hujus super nos, et super filios nostros (Matth. XXVII, 25) : de praescientia Deus vidit pro magnitudine culpae parum fuisse quod dicturi erant; et ut competentibus poenis lueretur offensio, ipsis Judaeis comminatus est, dicens: Se mala patrum usque in quartam progeniem redditurum. Ergo haec vox ad solos Judaeos specialiter pertinet. Caeterum, illa ad Christianos, qua dignatus est promittere non vindicare in filios, si quid peccetur a patribus, nec in patribus si quid a filiis forsitan delinquatur . 1084C Temporibus unitatis, principes vestri qui probantur 1085A ista fecisse, jam e vivis excesserant, vobis quasi haereditariam maculam relinquentes, quam prius Deus a vobis providentia sua sic diluit, dum inter patres et filios (sicut supra diximus) separavit. Igitur quia tradere peccatum est, videant parentes vestri, quid in judicio Dei respondeant: vestrum tamen (quia aliis temporibus estis) peccatum esse non potest.

II. In Ecclesia Dei usque ad diem judicii bonos et malos reperiri, et hos esse tolerandos.—Inde est quod vos jamdudum in communionem nostram voluimus recipere, quia vos illo tempore non peccastis, sed principes vestri . Nec quasi ex toto sanctus debet quis de altero judicare: quia scriptum est in Evangelio, Christo dicente: Nolite judicare, ne judicetur de vobis (Matth. VII, 1) : maxime cum nemo 1085B ex toto sanctus poterit inveniri. Nam si sunt qui possint non habere peccata, mentiuntur in oratione Dominica, si sine causa indulgentiam postulant, dicentes Deo Patri: Dimitte nobis peccata, sicut et nos dimittinius 101 debitoribus nostris (Matth. VI, 12; Luc. XI, 4) : cum Joannes Apostolus, et omnium conscientias prodat, et suam resignet his verbis: Si dixerimus, inquit, quoniam peccatum non habemus; nos ipsos decipimus; et veritas in nobis non est (I Joan. I, 8) : cujus dicti rationem in quarto libro manifestius explanavimus. Sed fac et aliquos esse tota sanctitate perfectos, non licet ut sint sine fratribus, qui ne repellantur, Evangelica praecepta reclamant, quibus describitur ager qui est totus orbis, in quo est Ecclesia, et seminator Christus; qui 1085C praecepta dat salutaria. E contrario, homo est malus, id est diabolus, qui non in luce, sed per tenebras seminat importuna peccata: et in uno agro nascuntur diversa semina; sicut in Ecclesia non est similis turba animarum. Ager suscipit semina bona vel mata: est diversitas seminum; sed creator unus omnium 1086A est animarum: unus dominus agri , ubi nala sunt zizania: duo sunt auctores seminum, sed ager unum dominum habet; ipsum Deum Dominum. Illius est terra: illius sunt bona semina: illius est et pluvia. Ideo vos adductos recipere in unitate consensimus; quia nobis non licet vel separare, vel repellere: quamvis peccatores in uno agro nobiscum natos, una pluvia, hoc est, uno baptismate nutritos: quomodo non licuit apostolis de tritico zizania separare: quia separatio sine exterminio fieri non potest: ne dum evellitur quod opus non est, conculcetur quod opus est. Pariter jussit Christus in agro suo per totum orbem terrarum; in quo est una Ecclesia, et sua semina crescere et aliena. Post crementa communia, venturus est judicii 1086B dies, qui messis est animarum, sedebit judex Filius Dei, qui agnoscit quid est suum et quid alienum. Illius erit eligere quid condat in horreo, et quid tradat incendio: quos ad interminata tormenta destinet: et quibus promissa praemia repraesentet. Agnoscamus nos omnes homines esse: nemo sibi usurpet divini judicii potestatem. Nam si sibi totum vindicet quivis Episcopus, dicatur quid in judicio acturus est Christus? satis sit homini, si de peccato suo reus non sit, quam ut de alieno judex esse desideret. Professio denique nostra est bono pacis vos non repellere . Nefas est enim, ut Episcopi faciamus quod Apostoli non fecerunt, qui permissi non sunt vel semina separare, vel de tritico zizania evellere.

III. Exemplo apostoli Petri uti posse Donatistas ut 1086C eis delur venia.—Quod si de recipiendis vobis Catholica dubitaret, nonne vos debuistis unitatis assequi formam? sed exempla in Evangelio lecta proponere noluistis, ut est lectio de persona beatissimi Petri; ex qua, forma unitatis retinendae vel faciendae descripta recitatur. Equidem malum est contra interdictum 1087A aliquid facere: sed pejus est unitatem non habere cum possis. Quam unitatem, ipsum Christum videmus praeposuisse vindictae suae, qui magis omnes discipulos suos voluit in uno esse, quam quod offensus fuerat vindicare: dum nollet se negari, promisit se apud Patrem negaturum esse, qui se negaret , et cum haec ita scripta sint, tamen bono unitatis beatus Petrus, cui satis erat si post quod negavit, solam veniam consequeretur , et praeferri Apostolis omnibus meruit, et claves regni coelorum 102 communicandas caeteris, solus accepit. Bono unitatis, sepelienda esse peccata hinc intelligi datur, quod beatissimus Paulus Apostolus dicat, charitatem posse obstruere multitudinem peccatorum: Onera (inquit) vestra invicem sustinete (Gal. VI, 2) ; et alio loco ait: charitas 1087B magnanimis est: charitas benigna est: charitas non zelatur: charitas non inflatur: non quaerit quae sua sunt (I Cor. XIII, 4 et 5) : et bene dixit. Haec enim omnia viderat in apostolis caeteris, qui bono unitatis, per charitatem noluerunt a communione Petri recedere, ejus scilicet qui negaverat Christum. Quod si major esset amor innocentiae, quam utilitas pacis et unitatis, dicerent se non debere communicare Petro, qui negaverat magistrum, et Dei Filium Dominum. Possent non communicare (ut supra dictum est) beatissimo Petro: possent contra illum recitare verba Christi, qui promiserat negaturum se esse apud Patrem, eum qui se coram hominibus negasset. Ad quam formam debet diligenter attendi: de qua dum pauca commemoro, ipsius sancti Petri beatitudo veniam tribuat, si illud 1087C commemorare videor quod factum constat et legitur: dubito dicere peccasse tantam sanctitatem; sed ipse hoc factum probat, qui et doluit amare, et flevit ubertim, qui nec doleret nec fleret, si nulla intervenisset offensio. Potuit utique caput apostolorum ita se gubernare, ut nihil incurreret quod doleret: sed ideo in uno titulo ejus multa videntur errata, ut posset ostendi bono unitatis omnia debere Deo servari. Et nescio an in altero hoc genus peccati, tanti ponderis esse possit, quanto in beato Petro fuisse manifestum est. Quisquis enim forte in aliqua persecutione negavit Filium Dei, in comparatione beati Petri videbitur levius deliquisse si negavit 1088A quem non vidit; si negavit quem non agnovit, si negavit cui nihil promisit; si semel negavit. Nam in beato Petro hoc genus peccati dilatatum est: primo quod cum interrogaret Christus omnes quem se homines dicerent, unus dixit Eliam; alter dixit prophetam: tunc Christus dixisse legitur: Vos quem me dicitis esse ? et ait illi Petrus: Tu es Filius Dei vivi (Matth. XVI, 15 et 16) . Pro qua agnitione laudari ab eo meruit : Ecce caeteris non agnoscentibus Filium Dei, solus Petrus agnovit. Deinde sub die passionis, cum diceret Christus: Ecce teneor et fugietis omnes (Matth. XXVI, 32) . Tacentibus caeteris, solus se promisit non recessurum: de praescientia Filius Dei ait: Petre, antequam gallus cantet, ter me negabis (Ibid. 34) . Additum est aliud ad pondus peccati, 1088B promissum scilicet quod non erat impleturus. Postea quam in domum Caiphae ductus est Christus, ad mensuram delicti complendam, de tanto numero nullus alius interrogatur praeter beatum Petrum: interrogatus primo negat; interrogatus iterum negat; tertio dixit se Christum omnino non nosse: et cantavit gallus; non ut tempora cantu suo distingueret, sed ut peccasse se beatus Petrus agnosceret. Denique doluit amare, et flevit ubertim. Ecce, ut supra dictum est, caeteris non agnoscentibus , solus agnovit: caeteris non promittentibus solus promisit: caeteris nec semel negantibus, ter solus negavit; et tamen bono unitatis, de numero Apostolorum separari non meruit. Unde intelligitur omnia ordinata esse providentia Salvatoris, ut ipse acciperet claves. Interclusa 1088C est malitiae via, ne apostoli animo licentiam judicandi conciperent, et severe contemnerent eum qui negaverat Christum. Stant tot innocentes, et peccator accipit claves, ut unitatis negotium formaretur. Provisum est ut peccator aperiret innocentibus, ne innocentes clauderent contra peccatores , et quae necessaria est unitas, esse non posset. Haec si commemoraretis, communicare cupientes; quando vos Catholica pio sinu suscipere dubitaret Ecclesia? cum constet vos non traditores esse, sed filios traditorum.

IV. Donatistis non autem Catholicis convenire quod dictum est de muscis morituris.—Nam aliqui ex vobis volentes nos populis suis contemnendos ostendere; 1089A etiam illud miscent tractatibus suis quod a Salomone propheta dictum est: Muscae moriturae exterminant olei suavitatem (Eccl. X, 1) : Et muscas morituras nos appellant: et oleum nominant, illum scilicet liquorem, qui ex nomine Christi conditur; quod chrisma postquam conditum est nominatur. Antequam fiat, adhuc oleum est natura simplex; fiet suave, dum 103 de nomine Christi conditur. Ergo tres res sunt quas Salomon propheta nominavit: oleum, suavitatem, et muscas morituras exterminantes suavitatem. Istae tres res loca sua habent in ordine: primo loco est oleum: secundo suavitas de confectione: tertio, muscae morientes exterminantes suavitatem. Quisquis est talis tractator ex vobis, probet quomodo nos muscas morituras 1089B appellat. Si apud vos putatis esse confectionem quae det oleo suavitatem: apud vos est oleum et suavitas. Numquid nos exterminamus oleum vestrum, ut merito nos muscas morituras appelletis? quod vestrum est, apud vos est. Et si a vobis ad nos aliquis transitum fecerit; sic a nobis servatur, quomodo a vobis dimittitur: quomodo dicitis quia nos sumus muscae moriturae suavitatem olei corrumpentes, cum post vos nihil tale facimus? aut si a nobis dicitis suavitatem olei corrumpi posse: aut possumus aliquid, et damus oleo suavitatem: aut si nos, ut vultis, nihil possumus: remansit oleum tale esse, quale et natum est: quomodo dicitis quia nos sumus muscae moriturae, corrumpentes suavitatem olei? Igitur oleum antequam a nobis conficiatur, tale est 1089C quale et natum est: confectum, suavitatem ex nomine Christi accipere potest. Quomodo possumus uno facto et conficere, et corrumpere? restat ut si 1090A oleum de se suave sit, vacet quod agitur ab hominibus si ab homine in nomine Christi conficitur. Non potest idem operarius duas res repugnantes et contrarias simul facere. Vobis absentibus si conficimus , non corrumpimus. Si corrumpimus, quis ante nos confecerat quod corrumperemus? Quare ne vacet dictio Prophetae (si ita est), intelligite quia vos estis muscae moriturae. Vos enim exterminastis non quod natum est, sed quod confectum est, suavitas enim legitur non natura posse corrumpi. Oleum enim simplex est, et nomen suum unum et proprium habet: confectum jam chrisma vocatur, in quo est suavitas, quae cutem conscientiae mollit, exclusa duritia peccatorum: quae animum innovat lenem: quae sedem Spiritui Sancto parat, ut invitatus illic, asperitate 1090B fugata, libenter inhabitare dignetur. Haec est suavitas olei, quam possunt muscae moriturae corrumpere. Si nos exterminaremus a vobis confectum oleum, merito nos muscas morituras appellare possetis: sed dum quod a vobis unctum est, tale servamus, quale suscipimus; muscae moriturae esse non possumus. Sed dum vos invidiae tempestatibus impulsi, quasi in oleum caditis; vos exterminatis in rebaptizatione suavitatem olei illius quod in nomine Christi confectum est, unde condirentur mores, unde accenderetur lumen mentis, ad salutarem et veram intelligentiam. Vos exterminatis rem ubi oleum fuit et suavitas. Nos quomodo potuimus corrumpere suavitatem, quae ante nos a nullo confecta est? seduxistis homines, rebaptizastis, iterum unxistis. Proh dolor! non sine morte 1090C vestra, exterminastis quod fuerat de nomine Christi confectum, more muscarum, quae pereuntes exterminant: quia mors est peccatum, quod non habet 1091A indulgentiam. Scriptum est quia qui peccaverit in Spiritum Sanctum, non remittetur ei, nec hic, nec in futuro saeculo (Matt, XII, 32) . Ergo cum et falso nos muscas appelletis, et omnia quae a nobis fiunt, dissolvero properetis, et nos contemnendos aut despiciendos esse dicatis, vobis solis sanctitatem vindicantes: innocentiam proponitis vestram, ut promittatis vos aliena posse donare peccata. Videtis igitur non de nobis, ut disputatis, sed de vobis dixisse beatissimum Paulum apostolum: Erunt (inquit) homines 104 seipsos amantes, cupidi, gloriantes sibi, superbi, blasphemi, parentibus non obedientes, ingrati, scelesti: pacem non custodientes, sine affectu, detractores, immites, sine benignitate, etc. (II Tim. III, 2) .

V. Donatistas non autem Catholicos Jamnae et Mambrae 1091B similes esse.—Nam et illud quale est, quod pro arbitrio tuo Moysi vobis imponere voluisti personam, contra quem Jamnem et Mambrem obstitisse commemorat apostolus Paulus. Si ita est, quae apud vos veritas inveniri potest, cui Catholica videtur obsistere, aut quod apud nos esse mendacium poteris approbare? in una communione esse cum toto orbe terrarum? numquid poteris approbare mendacium? symbolum verum et unicum retinere et defendere, numquid poteris approbare mendacium? Cathedram Petri et claves regni coelorum a Christo concessas, ubi est nostra societas, numquid poteris approbare mendacium? in ipsa lectione quae commemorasti inter ipsas personas, considera ordinem 1092A rerum, et qui fuerit prior attende. Utique Jamnes et Mambres secundo loco sunt, qui contra Moysem et veritatem falsis artibus militare voluerunt: et antecesserat Moyses, cujus virtutes impugnare frustra conati sunt. Ut Moyses prior est, sic et Catholica prior est: ut Jamnes et Mambres repugnantes obstiterunt, sic et vos rebelles contra veram Catholicam militatis. Quid est ergo quod nomina et nobis et vobis mutare voluistis, nisi ut te sociis tuis comparares aequalem? Sunt enim aliqui ex vobis qui obliti aut ignari praeteritorum temporum in nos dicant quae pertineant ad eos qui jamdudum de Catholica lapsi Majorinum ordinaverunt; illi scilicet auctores schismatis et traditionis. Cum adhuc retinerent pacem antequam exterminarent Deo placitam 1092B unitatem, fuerunt lumen mundi, et sal terrae merito appellabantur. Dum docerent pacem, adhuc pacifici vocabantur: antequam inflati essent, beati erant, de paupertate spiritus, pars erant condimenti: beati erant, dum mites, pars fuerant condimenti: beati erant dum justi, pars erant condimenti: beati dum pacifici, totum fuerant condimentum. Posteaquam erroris divitias dederunt spiritui et pulmonibus suis, et facientes schisma, immites inventi sunt: et minus misericordes dum impie membra Ecclesiae diviserunt: et injustitiam secuti, regnum Dei pro fastidio habuerunt: et dividendo Ecclesiam noluerunt esse pacifici, ipsi facti sunt sal infatuatum, ex quo nihil condiretur, quod Deo de suavitate placuisset. Et cum 1093A hoc malum pertineat ad principes vestros, a quibusdam sociis tuis aliter disputatur, ut dicant insipientes fuisse eos qui agnoverunt vel sero veritatem, et ab schismate recedentes, agnita matre Catholica secuti sunt pacem. Hos putant aliqui vestrum errasse: hos existimant quasi infatuatos a sapientia recessisse. Unde apparet vos omnes eodem modo errare in nominibus transferendis; dum et tu Jamnem et Mambrem pacificis catholicis comparasti, et vos schismaticos Moysi quod a veritate alienum est: et aliqui socii tui insipientes, de sapientibus judicare voluerunt, 105 ut dicant fatuos factos esse pacificos; et parentes suos de dissensione infatuatos esse intelligere noluerunt .

VI. Qua ratione et cur Macarius ad communionem admissus fuerit.—Jam ad illum locum invidia vestra 1093B dilabitur, ut dicatis Macarium post illa facta communioni non debuisse misceri: sed magis a catholicis episcopis abstineri. Primo, communionis 1094A unum est nomen, sed diversi sunt modi : aliud est communicare episcopum cum episcopo, et aliud communicare laicum cum episcopo. Tunc erat grave si Macarius quod fecisse dicitur, sua voluntate fecisset; quod qui faciunt, factum judiciis publicis et Romanis legibus vindicatur. Ille est enim homicida, qui nulla necessitate cogente, nulla jussione, nulla potestate, sed furore adactus, de voluntate sua fecerit quod prohibent leges. Caeterum, Macarius quod fecisse dicitur, vobis provocantibus fecit: nec episcopus fuit, nec in officio episcopali versatus est, nec manum alicui imposuit, nec sacrificium obtulit. Unde cum eum constet alienum fuisse ab episcoporum actibus, nullus episcopus ab eo qui cum episcopis non obtulit videtur esse pollutus. Restat ut dicatis eum cum populo communicasse: et locutum 1094B eum esse aliquid in populo constat, sed insinuandae alicujus rei causa, non tamen tractandi quod est episcoporum; ille enim nude 106 locutus est, 1095A si quid loqui potuit. Contra episcopalis tractatus probatur ab omnibus sanctitate vestitus, salutatione scilicet geminata. Non enim aliquid incipit episcopus ad populum dicere, nisi primo in nomine Dei populum salutaverit. Similes sunt exitus initiis. Omnis tractatus in Ecclesia a nomine Dei incipitur, et ejusdem Dei nomine terminatur. Quis vestrum audet dicere Episcoporum more, Macarium populum salutare? Igitur cum nec salutaverit antequam aliquid loqueretur, nec salutare ausus sit, postquam locutus est, nec manum imposuerit, nec sacrificium Deo ritu Episcopali obtulerit: quid est quod dicitis pollui potuisse episcopale collegium, cum ab omni episcoporum officio Macarium videatis alienum? Vestigio veritatis hoc loco calcata iterum vestra caput levare 1095B videtur invidia. Dicitis enim nec inter laicos eum communicare debuisse. Equidem constat, eum, ut Paulus apostolus probat, ministrum fuisse voluntatis Dei. Et quid mirum? si et judices pagani ministri voluntatis Dei aestimari meruerunt, Apostolo dicente: Non sine causa judex gladium portat (Rom. XIII, 44) . Est enim minister voluntatis Dei: nam et Macarius in suo judex fuisse videbatur. Quod si non erat judex in eo quod fecit, secundum leges 1096A Romanas a judicibus in eum debuit vindicari. Aut si dicitis nec sic eum communicare debuisse: nos tamen non videmus quia debuit abstineri, qui id tale fecit quod factum est a Moyse, quem post viginti tria millia hominum occisa, Deus non contemnendo abstinuit; sed ut secum loqueretur iterum invitavit. Nos non videmus abstinendum fuisse eum qui fecit quod Phinees, quem paulo ante memoravi, qui ab ipso Deo pro homicidio laudari meruit. Non videtur magis nobis abstinendus fuisse is a quo id factum est quod ab Elia propheta qui tot falsos prophetas occidit: nam et illos falsos vates fuisse jam supra probavimus.

VII. Macarium etiamsi reus fuisset, a communione pelli non potuisse.—Sed ut haec exempla sileantur, 1096B dicamus et nos quod dicitis reum fuisse Macarium: quod si fuit, accusatore silente, a nobis non licuit abstineri. Scriptum est enim ante cognitam causam neminem esse damnandum. Dicite, quis eum accusavit, et auditus non est? dicite Macarium confessum esse culpam, et nostram siluisse sententiam? sumus enim qualescumque judices in Ecclesia, quod et ipsi non negatis; quod nos judices esse veros debere fuisse contenditis. Non enim possumus 1097A facere quod non fecit Deus, qui in judicio suo personas separare dignatus est: nec eumdem voluit esse accusatorem et judicem. Non enim potest quis in una causa, eodem momento duas portare personas, ut in eodem judicio et accusator esse possit et judex. Quod Deus nec per omnipotentiam fecit: ut nobis judicandi formam ostenderet, docuit reum sine accusatore non debere damnari; aut accusatorem eum esse, qui judex in ea causa futurus est. Denique inter ipsa principia saeculorum dum hominum esset renovellata nativitas; dum a Cain frater Abel esset occisus, 107 lectum est: et vocavit Deus Cain, et interrogavit eum ubi esset frater ejus (Genes. IV, 9) ; ille peccatum duplicans, quasi ignorantem faceret Deum, nescire se dixit. Et quando 1097B posset nescire aliquid Dominus, sub cujus oculis et vultu sunt omnia quae geruntur? et tamen Deus sine accusatore non judicat: et interrogat utique quod noverat. Et vos vultis ut abstineremus quem non vidimus aliquid mali facientem, et qui nullum habuerit accusatorem. Video hoc loco quid invidia submurmuret vestra. Dicitis enim non nos latuisse quod factum est. Fatemur nos audisse, sed peccatum erat damnare eum quem nemo est ausus accusare . Sed si dixeritis quia non nos latuit factum, dicite Deo quare interrogavit, qui viderat parricidium. Nec illud a nobis fieri oportuit, quod Deus facere noluit qui sententiam noluit dicere nisi reo. Redde accusatorem; alioquin non posset justa esse sententia, nisi ipse qui judicaturus erat accusaret. 1097C Ideo ait: Ecce sanguis fratris tui clamat ad me de terra (Genes. IV, 10) . Quare et vos cum minime probare possitis ab aliquo apud nos accusatum esse Macarium, nostrumnon potestis damnare judicium .

N. B. Huc usque liber septimus ex codicibus manuscriptis 1098A et prima editione Balduini; quae sequuntur habentur in altera ejusdem editione, ex Tiliano, ut ait, codice, quem nobis videre non contigit. Sed quia desunt in quatuor codicibus quibus usi sumus, videnturque aliena a mente Optati, nec stylum ejus sapere, ea ut immerito Optati orationi inserta, sustulimus e textu. Ne quid tamen nostro operi deesset, quod ad Optatum pertinere videretur, hic illa describenda esse censuimus.

Traditionis crimen elevatur.—Post haec verba, pag. 100, initio: « Illi namque si illo tempore, bono pacis,» sequentia habentur: unitatem facere debuerant, etiam et ipsi ab Ecclesia non fuerant repellendi, in quibus necessitas excusaverat voluntatem. Non enim aliqui illorum sponte tradiderant, aut hoc peccatum cum caeteris delictis poterit coaequari. Quidquid enim Deus fieri noluit, ore suo prohibuit, 1098B quo modo dixit: non occides, non moechaberis, etc. (Exod. XX, 13) . Potuit etiam hoc prohibere quod a parentibus vestris admissum est: sed quoniam aliud est quod facit animus, aliud est quod operatur eventus, quidquid de voluntate potest ab homine fieri, hoc meruit prohiberi; quidquid necessitas peccat, non potest magnis viribus accusari: denique voluntas habet poenam, necessitas veniam: homicida, scelus dum nemo cogit potest et facere, potest et non facere: adulterium moechus, dum de foris nemo compellit potest admittere, potest et non admittere, et caetera hujusmodi in quibus liberum habetur arbitrium. Ideo prohibita dum geruntur, judicio destinantur, non interdicta dum aliqua necessitate fiunt: forte facile dignetur ignoscere, qui noluit 1098C prohibere. Denique hoc delictum quod quasi capitale potuit objici parentibus vestris, si illo in tempore nudarentur, aut in judicium vocarentur, possent sibi exemplo non uno succurrere, ubi primis temporibus aut tabulae legis fractae, aut libri traditi esse leguntur vel incisi et incensi, et nemo damnatus est. 1099A Si (ut supra dixi) parentes vestri illo tempore nudarentur, si accusari potuissent, sine dubio dicerent, se nihil amplius fecisse a Moyse legislatore, quamvis non sibi similent, sed inter se repugnent necessitas et voluntas, cum eodem nomine legis parentum vestrorum et Moysi una fuerit causa. Possent dicere parentes vestri illud se de necessitate fecisse, quod Moyses prior fecerit de voluntate. Qui cum populo indignaretur, non consideravit quia Deus digito suo scripserat: et plus est quod scriptum est in coelo, quam quod in terra: et non est unum quod fecit Dei digitus, et quod scripsit calamus humana manu compositus. Moyses ferebat quod per nubem acceperat, et parentes vestri tradiderunt quod data mercede confecerant: recte se parentes 108 vestri 1099B defenderent, docentes capitale crimen non esse, si id fecisset unusquisque eorum magno metu perterritus, quod Moyses fecisset iratus: et non legimus Dominum indignatum esse Moysi, nec vindicasse confractas tabulas quas manu sua perscripserat, nec peccator appellatus est, nec punitus. Sic lex a Deo profecta est, ut aqua de fonte dilabitur, aut poma quae de arbore salva radice carpuntur: non perit quod erogatum est, si in origine sua salvum est. Denique Moyses post tabulas sparsas legis et comminutas non damnari meruit, et Sina postea montem revocatus adscendit, et loqui cum Deo iterum meruit, et secundum legem innovatam accepit, quam prodiit titulus libri qui Graeco vocabulo Deuteronomos scribitur: ecce non perit in lege, quod salvum fuerat 1099C in origine. Sed ne cui videatur Moyses habuisse meritum, ut de colloquio quamdam apud Deum fiduciam, et ideo Deum non iratum esse, et hoc si ita esset, semper amicitia meritum suum et fructum exigere debebat: quare in eum postea vindicatum est, quod offendit? nonne ut ostenderetur leve fuisse illud, quod iratus admiserat. Lex in Deo sana fuit; et postquam ab homine cum tabulis lapideis fracta est: devotio quae ab homine debebatur ubi exhibita non est, Moyses illam poenam meruit, ut medio itinere moreretur, ne terram promissionis intraret: unde constat non magnum peccatum posse computari, quod in praesenti exemplo potuit impune committi. Haec si a parentibus vestris dicerentur, quis eis communionem negare potuisset? quid si et 1099D illa consequentia exempla proponerent, in quibus legitur, innovata lex cum haberetur in arca, et populus Israel in praelio vinceretur. Lex quae in arca consilio populorum in hostes allata est, quae ab ipsis 1100A Presbyteris et caeteris filiis Israel defendi non potuit, et inimicis est tradita, dum minus est reportata: tradita lege qui afferendam dixerant, fugerunt timidi, et non leguntur postea in vindicta aliquid passi. Si a parentibus vestris haec ratio redderetur, quis eos a communione sua repellere potuisset? Quid si nec illa exempla tacuissent principes vestri? quibus legitur Baruch librum legis quem ex ore Jeremiae prophetae exceperat, tradidisse scribae Judin, et a principibus regis jussum esse ut et ipse Baruch qui exceperat, et Jeremias per quem Deus locutus erat, fugerent et laterent. Jeremias dictabat, Baruch tradidit, fugerant ambo; ad Joachim regem liber allatus est, qui Rex cum ante se pro qualitate temporis frigidi arulam habuisset ardentem, et librum a 1100B Judin scriba recitatum non libenter audivisset, subinde concisum minutatim ignibus imponebat. Et non iratus est Deus vel Jeremiae qui fugerat, vel Baruch qui cum eo fugiens tradiderat: quibus si Deus iratus esset, ad Prophetam aliquem alterum loqueretur: non ad alterum, sed ad ipsum Jeremiam locutus est: sic enim legitur: Et factus est sermo Domini ad Jeremiam postquam combussit Rex capitulum libri, et sermones quos scripsit Baruch ex ore Jeremiae; dixit Deus ad Jeremiam: accipe tibi chartam alteram et scribe omnes sermones tuos qui tunc erant scripti in libro quem combussit Joachim Rex Judae (Jerem. XXXVI, 27) . Ecce nec Deus iratus est, nec qui arserat perit, nec Baruch punitus est, nec Jeremias a Deo contemptus est; unde apparet, quod in hac re gravis 1100C numquam fuerit culpa quam numquam potuit sequi vindicta. Si haec parentes vestri allegarent, quis illos a communione revocare potuisset? Denique cum videret Deus et a Moyse legis tabulas fractas, et arcam hostibus derelictam, et post traditionem Baruch librum legis et incisum esse et combustum, indicavit providentiam suam, et promisit se legem jam non in tabulis scribere, nec in libris, sed in ipso interiori homine, hoc est, in mente et in corde uniuscujusque credentis; quomodo scripserat in corde Noe, Abrahae, Isaac, et Jacob, et caeterorum patriarcharum quos constat legitime sine lege vixisse. Quam rem probat et beatus apostolus Paulus dicens: Scripta non atramento, sed Spiritu Dei vivi; non in tabulis lapideis, sed in tabulis cordis carnalibus (II Cor. III, 3) . Post 1100D legem a Moyse fractam et a filiis Israel hostibus derelictam, et offerente Baruch ad Joachim regem, et concisam et incensam ante tempora christiana, ubi postea melius scripturus erat, legem indicavit Deus 1101A per Prophetam dicens: Quoniam hoc est testamentum meum, quod disponam domui Israel et domui Judae, et post dies illos dicit Dominus: dans leges meas in corde eorum et in mentibus eorum scribam eas (Jerem. XXXI, 31) . Promisit hoc jamdudum et proxime reddidit temporibus Christianis. Ergo jam secundo loco est charta, secundo loco membranae. Si a Deo lex ibi 109 scripta est unde tradi non possit, ut parentes vestri qui jam in Trinitate crediderant, quamvis libros tradiderint, nec corda nec mentes tradiderint suas in quibus Deus legem suam scripsit, sicuti se scripturum esse promiserat. Ubi est ergo, frater Parmeniane, quod dixisti penitus exustam a traditoribus legem? ecce nec penitus exusta est, nec ex toto sublata, dum et in cordibus credentium manet, et 1101B librorum millia ubique recitantur: unde apparet te parentes tuos, quamvis per ignorantiam, frustra accusare voluisse. Igitur si parentes vestri ad tempora unitatis occurrerent tot exemplis rationabiliter redditis, et ipsi a communione repelli non possent quando vos quos constat traditores non esse, sed filios traditorum, cum patrum et filiorum et personae discernantur et nomina, inter quas personas si non sit communis culpa, non potest una esse sententia. Quamquam et si illorum unitas fieret, ad Ecclesiam catholicam sponte venirent. Caetera habentur in nostra editione (Dupiniana scilicet), pag. 100.

Post haec verba pag. 100 versus medium: «Si quid a filiis forsitan delinquatur, « sequentia habentur: Cum et temporibus Moysi sine cujusquam poena lex iterata 1101C sit, et arca Testamenti ab hostibus ultro sit reddita, et ab Jeremia Deo praecipiente charta sit altera scripta: quare putatur apud majores vestros solos capitale fuisse peccatum, in quo per tot exempla nemo damnatus est? Nam si lex ideo data est, ut homines docerentur, non ut ipsa lex quasi pro Deo coleretur, post factum patrum vestrorum nullum damnum passa est turba credentium; unusquisque eorum sub metu codices suos perdidit. Nam lex quae necessaria fuerat, valet apud doctores populorum et cultores Dei. Bibliothecae refertae sunt libris; nihil deest Ecclesiae; per loca singula divinum sonat ubique praeconium; non silent ora lectorum; manus omnium codicibus plenae sunt; nihil deest populis doceri cupientibus, quamvis lex non magis pro doctrina quam pro futuro 1101D judicio scripta esse videatur, ut sciat peccator, quid pati possit, si minus juste vixerit. Denique scriptum est et legitur: quod justis lex data non sit (I. Tim. I, 1102A 9) ; quia unusquisque justus ipse sibi lex est (Rom. II. 14 et 15) ; et alio loco idem beatus apostolus Paulus dicit: quia lex non facit justos, sed ipsa amat justitiam. Semper in omnibus rebus efficientibus effecta quaeruntur: vacat lex quae efficit, si per compendium paratum est quod efficitur. Denique Abrahae non dictum est: crede, sed ultro credidit: in quo sine lege, legis effectus impletus est: non legitur: audivit Abraham legem et credidit, sed legitur: credidit Abraham Deo et reputatum est illi ad justitiam (Rom. IV, 3) . Et primis temporibus Noe Patriarcha nihil egit unde justus fieret, et justus electus est, qui fabricata arca feliciter in diluvio navigaret. Longum est ire per singulos qui sine lege inventi sunt justi. Haec si a vestris parentibus suo tempore dicerentur, 1102B quis eos a communione sua repelleret? quid si dicerent non debere silentio praeteriri quod Apostolus de extralegalibus ait: Gentes quae legem nesciunt, ea quae legis sunt, faciunt: habent enim legem scriptam in cordibus suis. Nam et multi probantur in lege peccasse, et multi bene sine lege vixisse. Lex et homo duae res sunt, sed pares esse non possunt: non enim homo factus est propter legem, sed lex data est propter homines. Nusquam video damnum illatum Deo, dum et origo legis apud eum manet: et postquam scriptura vestris parentibus tradita esse dicitur, nihil deest, omnia membra legis sana sunt, salva sunt, recitantur: nihil minus est de lege et docere, et doceri cupientibus. An illud erat magis necessarium ut occideretur homo, ne scriptura aliqua traderetur? 1102C quid quod nec homines occisi sunt, et omnes scripturae non desunt? non est unum lex et Deus. Si pro Deo moriendum fuerat, qui et resuscitare mortuos, et reddere praemium potest, liber non traditus de duobus his nec alterum potest. Impedit igitur necessitas vires suas. Non minus videmus negligentiam frequenter operari, quam necessitas operata est. Nam si membranae aut libri, quibus scriptura legitima continetur, in totum debent illaesa servari, quasi non damnantur aliqui negligentes; non est longe tradere a male ponere, aut male ferre: alter in domo librum posuit, quae domus incendio concremata est: damnetur qui negligenter posuit, si damnandus est qui postulandum librum territus dedit: damnentur etiam illi qui neglectas membranas aut 1102D libros ita posuerunt, ut eos domesticae bestiolae, hoc est, mures ita corroserint, ut legi non possint: damnetur et ille qui ita in domo posuit ut nimietate pluviarum 1103A 110 sic tecta aliqua stillicidia deliquarent, ut omnia humore obliterata legi non possint: damnentur et illi qui ferentes libros legis temerarii se rapacibus undis fluminum crediderunt, et se liberari cupientes scripturas in undis e suis manibus dimiserunt. Ergo si scriptura una est, et hanc qui servare non potuit reus est; alter undis tradidit, alter rosoribus bestiis dereliquit, alius stillicidio corrumpenda neglexit, alter metu mortis territus homo homini dedit: si unum est, quod ab omnibus admittitur, quare eligitur, qui damnetur, cum levior culpa sit traditoris quam negligentis: qui ante mures posuit aut sub stillicidio reliquit, voluntate negligens fuit; et qui in fluvio perdidit, de temeritate peccavit; qui metu mortis aliquid tradidit, homo homini dedit; 1103B integrum erat apud dantem, integrum apud accipientem. Si qui accipit, flammis tradidit, peccatum magis accendentis est non tradentis. Haec si a majoribus vestris dicerentur, quando illos repellere a nostra communione possemus? Si etiam Antiochi regis tempora commemorare voluissent, quibus omnes Judaei coacti sunt ut libros in incendium darent, et ita universa scriptura data est, ut apex unus in aliquo libro minime remansisset. De Judaeis illo tempore nemo damnatus est, nec a Deo vel ab aliquo Angelo in 1104A quemquam Judaeum est ulla dicta sententia, quia peccatum fuerat imperantis et minantis, non populi cum tremore et dolore tradentis. Qui Antiochus ne aliquid primitivo populo nocuisse videretur, statim providit Deus, ut per unum hominem Esdram, qui lector eodem tempore dicebatur, tota lex sicut antea fuerat ad apicem dictaretur. Sic tyrannus Antiochus fructum malignitatis suae habere non potuit, dum praeter septem fratres et unum seniorem carnem suillam manducare detrectanctes, nullum Judaeum occidit, et lex perire non potuit. Sic et parentes vestri tempore suo nec ipsi occisi sunt, et libri legis Dominicae toti ubique recitantur. Si parentes vestri (ut supra dixi) haec dicerent, quis illos in suam communionem non intrepide accepisset, ubi, ut dictum est, 1104B peccaverat necessitas, non voluntas: temporibus unitatis Principes vestri, caetera ut, pag. 100 editionis nostrae (Dupinianae).

Post haec verba, eadem pagina, paulo post medium: «Sed Principes vestri,» sequentia habentur: Nam peccator talis quales fuerunt vestri majores, si ad Ecclesiam veniat et necessitatis suae rationem ostendat, primo recipiendus est, deinde sustinendus pio sinu matris Ecclesiae. Nec quasi ex toto sanctus, caetera ut in nostra editione (Dupiniana), pag. 100.