Balleriniorum Observationes Primae Zenonis Operum Appendici Praemissae. 307

0529B I. Tractatus illos undecim ( nempe duos Potamii, Hilarii quinque, Basilii quatuor), qui ex variis auctoribus in ms. Remensi aliena manu Zenonianis subjecti, ab aliis vero amanuensibus in aliorum codicum calce eodem ordine eademque manu transcripti, ac pro Zenonianis ab editoribus habiti, inter Zenonianos permisti et editi sunt (quod omnium controversiarum causa potissima vel occasio fuit), nos nunc manuscriptorum ope, et certis indiciis moniti, separatos a caeteris in Appendicem primum rejicimus, de quo satis sint, quae pluribus disseruimus in praefatione dissertationis primae. Nunc quibusnam auctoribus iidem sint adjudicandi, quod ex laudatis codicibus non apparet, quaerendum et statuendum nobis est. Quinque tractatus in Psalmos opus esse coaevi Pictaviensis 0529C episcopi S. Hilarii nihil est dubitandum, cum non tam stylus Hilarium palam referat, sed totidem etiam verbis inter Hilarii opera reperiantur; et non Hincmarus solum in libro de Praedestin., cap. 25, sed Hieronymus quoque in epist. XXXIV, ad Marcellam, num. 3 et 5, quasdam sententias recitet tamquam Hilarii, quae in hisce tractatibus inveniuntur: ut omittamus in explanatione psalmi CXXVII, num. 11, interpretationes in superiores psalmos allegari, quae Hilarianum profecto commentarium in alios psalmos, de quibus in Zenonis codicibus nihil est, aperte innuunt.

308 II. Quatuor porro tractatus de Livore et Invidia; de Adtende tibi, de Jejunio, et de Avaro divite esse ex S. Basilio Latine translatos, sed ita ut duo primi integri, 0529D alii duo mutili habeantur, si quis Basilianos Graecos ejusdem argumenti conferat, dubitare profecto non poterit. Antiqua autem haec interpretatio est, et aevo, uti videtur, Zenoniano lucubrata; quae cum Graeco textu non ad litteram omnino congruens, liberiori ingenio reddita fuit. Hanc quidem, uti certo credimus, interpretationem tractatus de Jejunio jamdiu per orbem vulgatam his memorat S. Augustinus, lib. I contra Julianum, num. 18, et lib. I Operis Imperfecti num. 52, cumque ea Graeco exemplari non 0530B omnino adhaerens inventa esset, novam interpretationem se iniisse ibidem profitetur. Quod si reperi, inquit, interpretatum, tamen propter diligentiorem veri fidem, verbum et verbo malui transferre de Graeco. Interpretationis autem auctorem si quis a nobis quaerat, Rufinum Aquileiensem presbyterum esse opinamur. Hunc enim nonnullas ex Basilii homiliis Latine reddidisse ipse in historia satis prodit lib. II, cap 9. Porro styli ratio et interpretandi libertas, quae hisce in interpretationibus emicat, cum caeteris Rufinianis probe congruit. Haec probabilia. Sed his ad demonstrationem accedit praefatio ejusdem Rufini, quam octo Basilii tractatibus ab eodem Rufino Latine redditis praefixam P. Garnier Benedictinus, in novissima Basilii operum editione, ex duobus mss. regio et Colbertino 0530C edidit tom. II, pag. 713, in qua haec Rufinus aperte pronuntiat: Aliqua tibi in Latinum verti olim poposceras, Aproniane fili charissime; quod ex parte aliqua feci in praesenti, dum in Urbe essem, sed et nunc aliquantum addidi. Octo ergo beati Basilii breves istos homiliticos transtuli libellos. Et ut nihil quidem dubii sit, inter octo tractatus huic praefationi subjectos reperiuntur tres ex his, qui inter Zenonianos circumferebantur, de Livore et Invidia, qui ibidem est homilia IV, pag. 726; de Adtende tibi, qui est homilia II, pag. 717, et de Avaro divite, qui est homilia III, pag. 723; quartus autem de Jejunio, qui ibidem desideratur, est ille quem Augustinus locis laudatis allegat, quique eamdem interpretandi licentiam ac stylum praefert, ut de eodem interprete dubitare possit nemo. 0530D Hinc porro ea solvitur controversia, quam versat editor Benedictinus in generali praefatione tom. II, num. 61, quot scilicet 309 Basilii sermones Rufinus interpretatus sit, octo, an decem. Rationem dubitandi ingerunt duo ejusdem Rufini testimonia, primum in laudata praefatione, ubi octo homilias abs se translatas Aproniano misit, alterum ex historiae lib. II, cap. 9, ubi denas ferme abs se latinitate donatas testatur. Exstant quoque utriusque ingenii (Basilii et Gregorii Nazianzeni) monimenta magnifica tractatuum 0531A quos ex tempore in ecclesiis declamabant: ex quibus nos denas ferme singulorum oratiunculas transfudimus in Latinum. Ex hoc postremo loco Tillemontius, t. IX, p. 501, decem Basilii homilias a Rufino Latine redditas opinatur. P. Garnier voculam ferme considerans, non plus octo orationes eum vertisse suspicatur, quod non plures, sed totidem ad Apronianum miserit. At si octo istis addatur homilia de Jejunio, quae ab Augustino notata, in nostris codicibus legitur, novem saltem a Rufino translatas palam est, et totidem forte latinitate donavit, quod cum formula ferme decem mirifice convenit.

III. Nunc reliquum est de duorum brevium tractatuum auctore inquirere, qui inter Hilarianos ac Basilianos nostris in codicibus inserti sunt. Latinitatis 0531B quidem ille ac syntaxeos valde obscurae et implicatae, quae a Zenoniana plurimum distat: ut Gaspar Barthius hos profecto tractatus respiciens scripserit, aliquos Zenonianis intermistos sermones longe recentiores esse, quam quilibet de grege caeterarum concionum; ac si ipsorum auctor ad posteriorem multo aetatem, in qua barbare scriberetur, pertineat. Unus tamen locus, quem in editione Veronensi et reliquis inde deductis praetermissum, nos ex editione Veneta et manuscriptis omnibus restituimus, auctorem antiquum et certum prodere visus est. Sic enim in tractatu de Lazaro legitur: Age, age Photami, servus Dei vivi, si aliquid praevales, de lacrymis Domini pauca narrato. Patet hic auctorem inconcinna apostrophe ad se conversa secum loqui, seque excitare, ut de 0531C Domini lacrymis uberius disserat. Itaque Photamius illi nomen est, quo Graecae originis nomine commode reddito per P (P enim et Ph promiscuae non numquam in antiquis monumentis scribuntur, ut eruditis notum est; qua quidem ratione mox in tract. II qui de martyrio Isaiae inscribitur, 310 Phithonicorum pro Pythonicorum scripsit librarius codicis, ex quo editio Veneta sumpta fuit, et paulo absimiliter librarius antiquissimi Remensis Ephythonicorum) auctor ejusmodi tractatuum videtur esse Potamius, ille, inquam, Potamius Episcopus, cujus epistola ad S. Athanasium inter monumenta ab Acherio edita reperitur. Sane stylus plane idem est, idque ut magis appareat, eam epistolam tractatibus subjiciendam judicavimus, et ita etiam omnia quae ad nos pervenere 0531D Potamii illius opera, nunc primum suo auctori reddita simul habebis. Quis autem sit Potamius iste, non liquet. Stylus obscurus valde, quemne Mercurius quidem alicubi interpretetur, novum Spicilegii Acheriani editorem movit, ut Graecum eum suspicaretur, qui Graece scripserit, et Latine a quodam posterioris aevi interprete redditus sit. In indice enim Chronologico tomi III, de Potamii memorata epistola paulo post medium quartum saeculum scripta loquens: Videtur, inquit, e Graeco versa, sed foedissimis mendis conspersa ad nos venit; et in adnotatione ad eamdem epistolam pag. 299, versionis iterum meminit, miraturque cur Acherius tam obscuram foedamque 0532A epistolae versionem ediderit. Haec sententia refelli non poterat, quamdiu de una epistola sermo fuit: scripta enim id generis e Graeco Latine reddita facile invenies At ex tractatibus, quos non nisi ex celebrioribus scriptoribus latinitate donatos reperire licet, auctorem Graecae forte originis, sed Latinae alicujus urbis episcopum fuisse colligimus, qui scilicet ejus urbis, cui praefectus erat, lingua scribere coactus, difficili stylo usus sit; quemadmodum et alii Graecae originis auctores Latine scribentes, a nativa Romanae linguae puritate ac felicitate plerumque absunt. Hic tamen Potamius alius plane est ab ejusdem aetatis ac nominis episcopo Ulyssiponensi, cui epistolam apud Sirmium conscriptam, quae in Hilarii Fragmentis legitur, non obscure refert Phoebadius, 0532B pag. 301, tom. IV Bibliothecae Pp. Ulyssiponensis enim Potamius Nicaenae fidei olim defensor, a Constantio corruptus ad Arianos accessit; cum Potamius noster, epistolae quam subjiciemus auctor, non tam post Sirmiense, sed post Ariminense etiam concilium (si inscriptioni codicis fidendum est) catholicae fidei adsertor, ad Athanasium scripsit. Itaque alterius incertae, at Latinae urbis episcopus judicandus est .

311 IV. De caeteris porro tractatibus quos in duobus codicibus Urbinate et Vaticano sub finem descriptos in praefatione generali memoravimus, non est cur laboremus: quippe certo ac suo quique Auctori in iisdem codicibus attributi, Gaudentio, Vigilio, Hieronymo, Zenonianis non fuerunt adscripti, nec adscribi quidem potuerunt. Unus tractatus de Signo 0532C sanctae Crucis, qui in duobus manuscriptis Tolentinate ac Vaticano Basilianis a Rufino redditis sine ullo auctoris nomine statim subjicitur; in Pompeiano autem codice cum postremo Basilii tractatu uno contextu descriptus fuit, aliquid praecipuum habere videtur, ut in Appendicem cum reliquis conjiciatur; nam Zenoni peraeque ac caeteri tributus apparet, unde Tolentinas ms. hanc clausulam in hujus fine apponit: Expliciunt tractatus S. Zenonis, etc. At cum nec in editis Zenoni fuerit affictus, nec in omnibus Zenonianis codicibus inveniatur, ab eodem imprimendo supersedendum judicavimus. Solum hoc loco satis fuerit indicare, quid et cujus auctoris sit. Etsi omnibus in codicibus in caeterorum tractatuum ac solutae orationis formam describatur uno contextu, re tamen 0532D hymnus est ex versibus dimetris iambicis catalecticis, qui incipit Cultor Dei momento, octoque strophis conficitur. Hoc detecto de Auctore inquirendo solliciti, ne quod in caeteris feliciter obtigit, in hoc uno deesset, post multa tandem deprehendimus eum hymnum esse fragmentum hymni longioris Prudentii, nimirum hymni 6 libri ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΩΝ, qui hymnus apud Prudentium inscribitur Ante somnum, constatque ex strophis 39. Ex his septem tantum postremae de Cruce loquentes in hymno nostro leguntur: nam octava quamdam hymnorum clausulam refert. Hunc eumdem hymnum reperimus etiam apud Georgium Cassandrum inter Hymnos Ecclesiasticos, pag. 217, 0533A editionis Parisiensis an. 1616, quos iste ex codice hymnorum collectionem veterem continente typis dedit: unde ipsum hymnum e Prudentio jamdiu decerptum patet, ut in Zenonianos codices referri potuerit. 312 Unam hymni clausulam, quam nec apud Prudentium, nec apud Cassandrum aliquo saltem in hymno deprehendimus, non nullis utilem hic describimus.

Laus sit Patri supremo,
Quem nemo vidit unquam,
Patris sermoni Christo,
Et Spiritui benigno. Amen.