Lectio 3

Evangelista supra insinuavit virtutem verbi, secundum quam omnia produxit in esse; hic vero insinuat eius virtutem, secundum quam se habet ad homines, dicens, hoc verbum esse lucem hominibus. Ubi primo introducit nobis lucem quamdam, cum dicit et vita erat lux hominum; secundo lucis irradiationem, cum dicit et lux in tenebris lucet; tertio lucis participationem, cum dicit et tenebrae eam non comprehenderunt.

Potest autem totum dupliciter exponi. Uno modo secundum influxum cognitionis naturalis; alio modo secundum communicationem gratiae.

Dicit ergo quantum ad primum, quod vita erat lux hominum.

Ubi primo considerandum est quod, secundum Augustinum et plures alios, nomen lucis magis proprie dicitur in spiritualibus quam in sensibilibus. Ambrosius tamen vult quod splendor metaphorice dicatur de deo. Sed in hoc non est magna vis facienda: nam de quocumque nomen lucis dicatur ad manifestationem refertur, sive illa manifestatio sit in intelligibilibus, sive in sensibilibus.

Si ergo comparentur manifestatio intelligibilis et sensibilis, secundum naturam prius invenitur lux in spiritualibus; sed quoad nos, qui nomina rebus imponimus ex earum proprietatibus nobis notis, prius invenitur in sensibilibus, quia prius impositum est a nobis hoc nomen ad significandum lucem sensibilem, quam intelligibilem; quamvis secundum virtutem prius et verius conveniat spiritualibus quam sensibilibus.

Ad evidentiam autem eius quod dicitur et vita erat lux hominum, sciendum est quod multipliciter est gradus vitae. Quaedam namque vivunt, sed absque luce, quia nullam cognitionem habent, sicut sunt plantae: unde vita earum non est lux. Quaedam vero vivunt et cognoscunt; sed tamen eorum cognitio, cum sit sensus tantum, non est nisi particularium et materialium, sicut est in brutis: et ideo haec et vitam habent et lucem quamdam, sed non lucem hominum qui vivunt et cognoscunt non solum ipsa vera, sed ipsius veritatis rationem, sicut sunt creaturae rationales, quibus non solum manifestatur hoc vel illud, sed ipsa veritas quae manifestabilis est et manifestativa omnium.

Et ideo evangelista loquens de verbo dicit non solum esse vitam, sed etiam esse lucem, ne intelligas vitam sine agnitione; hominum autem ne tantum cognitionem sensibilem suspiceris, qualis est in brutis.

Sed quare dixit hominum, cum etiam sit lux Angelorum? ad hoc est duplex responsio. Chrysostomus enim dicit quod evangelista intendebat in isto evangelio tradere nobis cognitionem de verbo, secundum quod ad salutem hominum ordinatur; et ideo magis refert secundum suam intentionem ad homines quam ad Angelos.

Origenes vero dicit quod participatio huius lucis pertinet ad homines, inquantum sunt rationalis naturae; et ideo evangelista dicens erat lux hominum, voluit intelligi omnis rationalis naturae.

In hoc etiam ostenditur perfectio et dignitas huius vitae, quia est intellectualis seu rationalis.

Cum enim illa dicuntur viventia, quae se aliquo modo movent, illa dicuntur vitam habere perfectam, quae perfecte seipsa movent; movere autem seipsum perfecte et proprie, in inferioribus creaturis soli homini convenit.

Nam etsi alia ex seipsis ab aliquo principio intrinseco moveantur, non tamen illud principium se habet ad opposita; et ideo ex necessitate moventur, et non libere. Mota igitur a tali principio magis aguntur quam agunt.

Homo vero, cum sit dominus sui actus, libere se movet ad omnia quae vult; et ideo homo habet vitam perfectam, et similiter quaelibet intellectualis natura.

Vita ergo verbi, quae est lux hominum, est vita perfecta.

Attenditur etiam in praemissis verbis congruus ordo: nam in naturali rerum ordine primo invenitur esse, et hoc primo evangelista insinuavit, dicens in principio erat verbum, secundo vivere, et hoc est quod sequitur in ipso vita erat, tertio intelligere, et hoc consequenter adiunxit vita erat lux hominum.

Unde, secundum Origenem, convenienter vitae attribuit lucem, quia lux nonnisi viventi attribui potest.

Est tamen notandum quod lux ad viventem dupliciter comparari potest, vel ut obiectum, vel ut participata, ut patet in visu exteriori. Oculus enim lucem exteriorem cognoscit tamquam obiectum, sed oportet ad hoc quod eam videat, quod participet aliquam lucem interiorem, per quam aptetur et disponatur oculus ad lucem exteriorem videndam.

Sic ergo, quod hic dicit et vita erat lux hominum, dupliciter potest intelligi. Ut dicatur lux hominum per modum obiecti quasi a solis hominibus conspicabilis; quia ipsam sola rationalis creatura conspicere potest, cum ipsa sola divinae visionis sit capax (iob XXXV, V. 11: docet nos super iumenta terrae, et super volucres caeli erudit nos); quia licet alia animalia cognoscant aliqua quae vera sunt, solus tamen homo ipsam rationem veritatis cognoscit.

Potest etiam dici lux hominum participata. Numquam enim ipsum verbum et ipsam lucem conspicere possemus nisi per participationem eius, quae in ipso homine est, quae est superior pars animae nostrae, scilicet lux intellectiva, de qua dicitur in ps.

IV, 7: signatum est super nos lumen vultus tui, idest filii tui, qui est facies tua, qua manifestaris.

Introduxit supra evangelista lucem quamdam; nunc vero agit de ipsius irradiatione cum dicit lux in tenebris lucet.

Quod quidem dupliciter exponi potest, secundum duplicem acceptionem tenebrarum.

Primo vero accipiamus tenebras naturalem defectum, ac creatae mentis. Nam, ita se habet mens ad lucem istam, de qua hic loquitur evangelista, sicut se habet aer ad lucem solis: quia, licet aer capax sit lucis solis, tamen, in se consideratus, tenebra est. Et secundum hoc sensus est: lux, idest vita illa, quae est lux hominum, in tenebris lucet, scilicet in animabus et mentibus creatis, irradiando semper omnes. Iob III, 23: viro cui abscondita est lux.

Sed tenebrae eam non comprehenderunt, idest includere non potuerunt. Illud enim dicitur comprehendi, cuius fines concluduntur et conspiciuntur. Quia, sicut dicit Augustinus, attingere deum mente, magna beatitudo est: comprehendere vero, impossibile est. Tenebrae ergo eam non comprehenderunt. Iob XXXVI, 26: ecce deus magnus vincens scientiam nostram; Ier. XXXII, 19: magnus consilio et incomprehensibilis cogitatu.

Et haec expositio habetur in illa homilia quae incipit vox spiritualis aquilae.

Alio modo potest exponi accipiendo tenebras, secundum Augustinum, pro naturali insipientia hominum, quae tenebra dicitur.

Eccle. II, 13: vidi quia tantum praecederet sapientia stultitiam, quantum differt lux a tenebris.

Ex eo ergo aliquis insipiens est quod privatur lumine sapientiae divinae. Sicut ergo mentes sapientum participatione istius divinae lucis et sapientiae lucidae sunt, ita eius privatione tenebrae sunt. Quod ergo quidam tenebrosi sint, non est ex defectu istius lucis; quia, inquantum est de se, in tenebris lucet et omnes irradiat; sed ideo insipientes privati sunt ea luce, quia tenebrae eam non comprehenderunt, idest non apprehenderunt, ad ipsius participationem eorum insipientia pertingere non valentes, ut post elati non durantes.

Iob XXXVI, 32: immanibus, idest superbis, abscondit lucem, idest lumen sapientiae, et annuntiat de ea amico suo, quod possessio eius sit, et ad eam possit ascendere; baruch III, 23: viam autem sapientiae nescierunt, neque commemorati sunt semitas eius.

Licet autem aliquae mentes sint tenebrosae, idest sapida et lucida sapientia privatae, nulla tamen adeo tenebrosa est quin aliquid lucis divinae participet. Quia quidquid veritatis a quocumque cognoscitur, totum est ex participatione istius lucis, quae in tenebris lucet, quia omne verum, a quocumque dicatur, a spiritu sancto est. Et tamen tenebrae, idest homines tenebrosi, eam non comprehenderunt, secundum veritatem.

Sic ergo exponitur ista clausula, secundum Origenem et secundum Augustinum.

Alio modo ab illo loco et vita erat lux hominum, exponitur secundum fluxum gratiae, qua irradiamur per christum; et continuatur sic ad praecedentia.

Supra egit evangelista de creatione rerum per verbum, hic vero tractat de restauratione rationalis creaturae facta per christum dicens: et vita, verbi, erat lux hominum, communiter, et non Iudaeorum tantum; quia filius dei carnem assumere venit in mundum, ut illuminaret gratia et veritate omnes homines. Io.

C. XVIII, 37: in hoc natus sum, et ad hoc veni, ut testimonium perhibeam veritati. Item, infra IX, 5: quamdiu in mundo sum, lux sum mundi. Et ideo non dicit lux Iudaeorum, quia licet olim tantum in Iudaea notus esset, tamen postea toti mundo innotuit; Is. XLIX, V. 6: dedi te in lucem gentibus, ut sis salus mundo usque ad extremum terrae.

Congrue etiam coniungit lucem et vitam dicens et vita erat lux hominum, ut ostendat ista duo, lucem scilicet et vitam, nobis provenisse per christum. Vitam quidem per participationem gratiae; infra: gratia et veritas per iesum christum facta est; lucem vero per cognitionem veritatis et sapientiae.

Hoc autem quod dicit lux in tenebris lucet, potest secundum hanc expositionem exponi tripliciter, secundum quod tripliciter possumus accipere tenebras.

Uno modo pro poena: nam quaelibet tristitia et afflictio cordis tenebra quaedam dici potest, sicut quodlibet gaudium lux; Mich. Ult., V. 8: cum sedero in tenebris et in afflictionibus, dominus lux mea est, idest gaudium et consolatio.

Dicit ergo Origenes: secundum hoc lux in tenebris lucet, idest christus in mundum veniens, et corpus passibile et absque peccato habens in similitudinem carnis, secundum quod dicitur Rom. VIII, 3. Lux in carne, quae scilicet caro christi, secundum quod in se habet similitudinem carnis peccati, tenebra dicitur.

Quasi dicat: lux, idest verbum dei circumvelatum tenebris carnis, luxit in mundum, secundum illud Ez. XXXII, 7: solem nube tegam.

Secundo, accipiendo per tenebras Daemones, iuxta illud Eph. Ult., 12: non est nobis colluctatio adversus carnem et sanguinem tantum, sed adversus principes et potestates, adversus mundi rectores tenebrarum harum.

Secundum hoc dicit: lux, idest filius dei, in tenebris lucet, idest in mundum descendit, ubi tenebrae, idest Daemones, dominabantur.

Infra XII, 31: princeps huius mundi, eiicietur foras. Et tenebrae, idest Daemones, eam non comprehenderunt, idest eum obscurare non potuerunt tentando, ut patet Matth. IV.

Tertio accipiendo tenebras errores sive ignorantias, quibus totus mundus ante adventum christi plenus erat, secundum quod dicit apostolus: eratis aliquando tenebrae.

Dicit ergo quod lux, idest verbum dei incarnatum, in tenebris lucet, idest hominibus mundi, erroris et ignorantiae tenebris obscuratis.

Lc. I, 79: illuminare his qui in tenebris et in umbra mortis sedent; et Is. IX, 2: populus qui sedebat in tenebris, vidit lucem magnam.

Et tenebrae eum non comprehenderunt, idest non vicerunt. Quia quantumcumque homines peccatis obscurati, invidia excaecati, superbia tenebrosi, contra christum pugnaverunt, ut patet ex evangelio, exprobrando scilicet, iniurias et contumelias inferendo, et tandem occidendo, non tamen eum comprehenderunt; idest non vicerunt eum obscurando, quin eius claritas per totum mundum fulgeret. Sap. VII, 29: luci comparata invenitur prior: illi enim succedit nox, sapientiam autem, idest filium dei incarnatum, non vincit malitia, Iudaeorum scilicet et haereticorum; quia, ut dicitur Sap. X, 12, certamen forte dedit illi, ut vinceret, et sciret quoniam omnium potentior est sapientia.