Lectio 1

Postquam egit evangelista de origine doctrinae christi, hic consequenter agit de eius virtute. Habet autem doctrina christi virtutem illuminativam et vivificativam, quia verba eius spiritus et vita sunt.

Primo ergo agit de virtute doctrinae christi illuminativa; secundo de virtute vivificativa, infra X, amen, amen dico vobis, qui non intrat per Ostium in ovile ovium, sed ascendit aliunde, ille fur est et latro.

Ostendit autem illuminativam virtutem doctrinae christi, primo verbo; secundo miraculo, ibi et praeteriens iesus, vidit hominem caecum a nativitate.

Circa primum duo facit.

Primo introducit christum docentem; secundo ponit doctrinae christi virtutem, ibi iterum ergo locutus est eis iesus.

Ad officium autem doctoris duo pertinent.

Primo ut devotos instruat; secundo ut adversarios repellat.

Primo ergo christus instruit populum devotum; secundo repellit adversarios, ibi adducunt autem Scribae etc..

Circa primum tria facit. Primo describitur locus doctrinae; secundo auditor; tertio doctor.

Locus autem doctrinae est templum. Unde primo ponit recessum ab eo; secundo reditum.

Recessus quidem, cum dicit iesus autem perrexit in montem oliveti. Nam dominus hanc sibi consuetudinem fecerat ut per diem quando erat ierosolymis in diebus festis, praedicaret in templo, signa et miracula faceret, et in sero revertebatur in bethaniam, et apud sorores Lazari mariam et martham hospitabatur, quae erat in monte oliveti. Secundum igitur hunc morem dicit, quod cum in novissimo magnae festivitatis die iesus stetisset in templo, et praedicasset, de sero perrexit in montem oliveti, ubi erat bethania.

Et hoc convenit mysterio: nam, ut dicit Augustinus, ubi decebat christum docere et suam misericordiam manifestare nisi in monte oliveti, in monte unctionis et chrismatis? oliva autem misericordiam signat: unde et in Graeco oleos idem est quod misericordia.

Lc. X, 34, dicitur de Samaritano, quod infudit oleum et vinum, secundum misericordiam et severitatem iudicii. Item oleum sanativum est; Is. I, 6: vulnus et livor et plaga tumens non est circumligata medicamine, neque fota oleo. Signatur etiam medicina spiritualis gratiae, quae ad nos derivata est. Ps.

XLIV, 8: unxit te deus, deus tuus, oleo laetitiae prae consortibus tuis. Et alibi: sicut unguentum in capite quod descendit in barbam.

Reditus autem ad locum ponitur tempestivus; unde dicit et iterum diluculo venit in templum. Per quod signatur quod cognitionem et manifestationem gratiae suae in templo suo, scilicet fidelibus suis, manifestaturus erat, Ps. XLVII, 10: suscepimus, deus, misericordiam tuam in medio templi tui.

Quod autem diluculo rediit, exortum lumen novae gratiae designat; Os. VI, 3: quasi diluculum praeparatus est egressus eius.

Auditor autem doctrinae est populus devotus; et ideo dicit et omnis populus venit ad eum; Ps. VII, 8: synagoga populorum circumdabit te.

Doctor autem introducitur sedens, unde dicit et sedens, idest condescendens, ut eius doctrina facilius caperetur. Sessio enim humilitatem incarnationis significat; Ps. Cxxxviii, 1: tu cognovisti sessionem meam et resurrectionem meam. Quia per susceptam humanitatem visibilis apparens, coeperunt de divinis facilius edoceri; et ideo dicit, quod sedens docebat eos, idest simplices, et sermonem eius admirantes; Ps. XXIV, 9: docebit mites vias suas, et diriget mansuetos in iudicio; Is. II, 3: docebit nos vias suas.

Consequenter cum dicit adducunt autem Scribae et Pharisaei mulierem in adulterio deprehensam, repellit adversarios, et primo ponitur calumniae tentatio; secundo calumniantium repulsio, ibi iesus autem inclinans se deorsum, digito scribebat in terra.

Circa primum tria facit.

Primo ponitur tentationis occasio; secundo describitur ipsa tentatio, ibi dixerunt ei: magister, haec mulier modo deprehensa est in adulterio; tertio tentatorum intentio, ibi haec autem dicebant tentantes eum.

Occasio autem tentationis ponitur adulterium a muliere perpetratum: et ideo primo aggravant culpam; secundo praesentant personam peccantem.

Dicit ergo quantum ad primum adducunt autem Scribae et Pharisaei mulierem in adulterio deprehensam. Ut enim Augustinus dicit, tria in christo praeeminebant: scilicet veritas, mansuetudo et iustitia. De ipso quippe fuerat praedictum: procede, et regna, propter veritatem et mansuetudinem et iustitiam. Nam veritatem attulit ut doctor, et hanc perceperant Pharisaei et Scribae dum doceret.

Infra eodem: si veritatem dico vobis, quare non creditis mihi? nullum enim falsum in verbis et doctrina eius deprehendere poterant; et ideo calumniari de hoc cessaverant.

Mansuetudinem vero attulit ut liberator; et hanc cognoverunt dum adversus inimicos et persecutores non commoveretur; I Petr. II, V. 23: cum malediceretur, non maledicebat.

Unde dicebat, Mt. XI, 29: discite a me, quia mitis sum, et humilis corde. Et ideo de hoc etiam non calumniabantur.

Iustitiam autem attulit ut cognitor, et hoc quia nondum nota erat Iudaeis, maxime in iudiciis: ideo in ea scandalum posuerunt, volentes scire utrum a iustitia propter misericordiam recederet. Et ideo proponunt ei crimen notum et confusione dignum, scilicet adulterium; Eccli. IX, 10: omnis mulier fornicaria quasi stercus in via conculcabitur. Consequenter personam peccantem repraesentant, ut magis commoveant. Unde et statuerunt eam in medio; Eccli. XXIII, 34: hic in medio adducetur, et inter filios dei etc..

Consequenter cum dicit et dixerunt ei: magister, haec mulier modo deprehensa est in adulterio, prosequuntur ipsam tentationem, et primo manifestant culpam; secundo allegant legis iustitiam; tertio exquirunt sententiam.

Culpam quidem manifestant cum dicunt haec mulier modo deprehensa est in adulterio: quam quidem culpam exaggerant ex tribus, quae christum commovere deberent a sua mansuetudine. Et primo ex culpae novitate; unde dicunt modo: nam quando est antiqua, non tantum movet, quia forte praecessit correctio.

Secundo ex eius evidentia; unde dicunt deprehensa est, ita quod non possit se excusare, quod est consuetudinis mulierum, secundum illud Prov. XXX, 20: tergit os suum, dicens: non sum operata malum.

Tertio ex culpae enormitate; unde dicunt in adulterio, quod est grave facinus et malorum multorum causa; Eccli. IX: omnis mulier quae adulteratur peccabit, primo quidem in lege dei sui.

Legis iustitiam allegant cum dicunt: in lege autem, scilicet lev.

Et Deut. XXII, Moyses mandavit huiusmodi lapidare.

Sententiam autem exquirunt cum subdunt: tu ergo quid dicis? calumniosa est interrogatio; quasi dicant: si eam dimitti censuerit iustitiam non tenebit. Sed, absit ut qui venerat quaerere et salvum facere quod perierat, eam condemnaret; supra III, 17: non enim misit deus filium suum in mundum ut iudicet mundum, sed ut salvetur mundus per ipsum. Lex etiam quod iniustum erat iubere non poterat. Et ideo non dicit absolvatur ne contra legem facere videretur.

Et ideo consequenter subditur perversa tentantium intentio, cum dicit haec autem dicebant tentantes eum. Credebant enim, quod christus ne mansuetudinem perderet, eam dimitti debere dicturus esset; et sic accusarent eum tamquam legis praevaricatorem.

I Cor. X, 9: neque tentaveritis christum, sicut illi tentaverunt.

Consequenter cum dicit iesus autem inclinans se deorsum, digito scribebat in terra, repellit adversarios sua sapientia. Nam Pharisaei de duobus eum tentabant: scilicet de iustitia et de misericordia. Et utrumque in respondendo servavit, et ideo primo ostendit quomodo servavit; secundo quod non recessit a misericordia, ibi erigens autem se iesus dixit ei etc..

Circa primum duo facit.

Primo proponit sententiam iustitiae; secundo subditur effectus sententiae, ibi audientes autem haec, unus post unum exibant.

Circa primum tria facit.

Primo describit sententiam; secundo pronuntiat eam; tertio perseverat iterum in scribendo sententiam.

Sententiam autem describit in terra digito; unde dicit iesus autem inclinans se deorsum, digito scribebat in terra. Scribebat autem secundum quosdam illud quod dicitur Ier. XXII, 29: terra terra, audi... Scribe iustum virum sterilem. Secundum alios vero, et melius, dicitur quod scripsit eadem quae protulit, scilicet: qui sine peccato est vestrum, primus in illam lapidem mittat. Neutrum tamen certum est.

Sed in terra quidem scribebat triplici ratione.

Una quidem, secundum Augustinum, ut ostendat eos qui eum tentabant in terra describendos esse; Ier. XVII, 13: domine, recedentes a te in terra scribuntur. Iusti autem, et discipuli qui eum sequuntur, in caelo scribuntur; Lc. X, 20: gaudete et exultate, quia nomina vestra scripta sunt in caelo. Item ut ostendat se quod signa faceret in terra: qui enim scribit, signa facit. Scribere ergo in terra, est signa facere: et ideo dicit quod inclinavit se, scilicet per incarnationis mysterium, ex quo in carne assumpta miracula fecit.

Tertio, quia lex vetus in tabulis lapideis scripta erat, ut habetur Ex. XXXI, et II Cor. III. Per quod signatur eius duritia: quia irritam quis faciens legem Moysi, absque ulla miseratione occidebatur, ut dicitur hebr.

C. X, 28. Terra autem mollis est. Ut ergo signaret dulcedinem et mollitiem novae legis per eum traditae, in terra scribebat.

Ex quo tria in sententiis debemus attendere.

Primo benignitatem in condescendendo puniendis: unde dicit inclinans se; Iac. II, 13: iudicium sine misericordia ei qui non fecit misericordiam; Gal. Ult., 1: si praeoccupatus fuerit aliquis in aliquo delicto, vos, qui spirituales estis, huiusmodi instruite in spiritu lenitatis. Secundo discretionem in discernendo; unde dicit digito scribebat, qui propter flexibilitatem discretionem significat; Dan.

C. V, 5: apparuerunt digiti quasi manus hominis scribentis contra candelabrum. Tertio certitudinem in pronuntiando: unde dicit scribebat.

Sententiam autem profert ad eorum instantiam; unde dicit cum autem perseverarent interrogantes eum, erexit se, et dixit eis: qui sine peccato est vestrum, primus in illam lapidem mittat. Pharisaei enim transgressores legis erant, tamen nitebantur christum de transgressione legis accusare, et mulierem condemnare: et ideo christus sententiam proponit iustitiae, dicens qui sine peccato est vestrum, quasi dicat: puniatur peccatrix, sed non a peccatoribus: impleatur lex, sed non a praevaricatoribus legis, quia, ut dicitur Rom. II, 1: in quo enim alium iudicas, teipsum condemnas. Aut ergo istam dimittite, aut cum illa poenam legis excipite.

Hic incidit quaestio utrum iudex in peccato existens, peccet ferendo contra alium sententiam qui in eodem peccato existit. Et licet manifestum sit, quod iudex si publice in peccato existens sententiam ferat, peccat scandalizando; nihilominus tamen hoc idem videtur, si sit in peccato occulto.

Nam Rom. II, 1: in quo alium iudicas, teipsum condemnas. Constat autem, quod nullus condemnat se nisi peccando: ergo videtur quod iudicando alium peccet.

Respondeo dicendum, quod in hoc uti oportet duplici distinctione. Aut enim iudex perseverat in proposito peccandi, aut poenitet se peccasse. Item aut punit ut legis minister, aut motu proprio. Et si quidem poenitet se peccasse, iam peccatum non est in eo; et sic absque peccato sententiam posset ferre. Si autem est in proposito peccandi: aut profert sententiam ut legis minister, et sic non peccat ex hoc quod sententiam profert, quamvis peccet ex hoc quod talia facit, quibus dignus est contra se similem sententiam recipere; si autem proprio motu, dico, quod proferendo sententiam peccat, cum non moveatur ad hoc amore iustitiae, sed ex aliqua mala radice; alias primo in se puniret quod animadvertit in alio; quia hoc dicitur in prov.

C. XVIII, 17: iustus prior accusator est sui.

Perseverat autem in scribendo, quia iterum se inclinans scribebat: primo quidem ut ostendat suae scientiae firmitatem; Num. XXIII, 19: non est deus ut homo, ut mentiatur, et ut filius hominis, ut mutetur.

Secundo ut ostendat eos sua visione indignos.

Unde cum eos zelo iustitiae percussisset, non dignatus est eos attendere, sed avertit ab eis obtutum.

Tertio ut eorum verecundiae consulens, daret eis exeundi liberam facultatem.

Effectus autem iustitiae est eorum confusio; unde dicit audientes autem haec, unus post unum exibant: tum quia gravioribus peccatis erant impliciti, et magis eos conscientia remordebat; Dan. XIII, 5: egressa est iniquitas a senioribus iudicibus, qui videbantur regere populum; tum etiam quia melius cognoscebant aequitatem prolatae sententiae; Ier. V, 5: ibo ergo ad optimates, et loquar eis: ipsi enim cognoverunt viam domini, et iudicium dei sui. Et remansit solus iesus, et mulier stans, scilicet misericordia et miseria. Ideo autem solus remansit, quia ipse solus sine peccato erat.

Nam, ut dicitur in Ps. XIII, 1: non est qui faciat bonum, non est usque ad unum, scilicet christum. Et ideo forte mulier territa est, et ab illo se puniendam credebat.

Sed si remansit solus, quomodo dicit in medio stans? et dicendum, quod mulier stabat in medio discipulorum, et sic ly solus excludit extraneos, non discipulos. Vel in medio, idest in dubio, utrum absolvenda esset, vel condemnanda. Sic ergo patet quod dominus in respondendo iustitiam servavit.

Consequenter cum dicit erigens autem se iesus, dixit ei etc. Ostendit quod a misericordia non recessit, dando sententiam misericordiae, et primo examinat; secundo absolvit; tertio admonet; examinat autem eam de accusatoribus; unde dicit, quod erigens se iesus, scilicet faciem suam a terra, in qua scribebat, ad mulierem convertens, dixit ei: mulier, ubi sunt qui te accusabant? item de condemnatione; unde quaerit nemo te condemnavit? et illa respondit: nemo, domine.

Absolvit autem eam; unde dicit dixit ei iesus: nec ego te condemnabo, a quo te forte damnari timuisti, quia in me peccatum non invenisti. Nec mirum, quia non misit deus filium suum in mundum, ut iudicet mundum, sed ut salvetur mundus per ipsum; supra III, 17; Ez. XVIII, 32: nolo mortem peccatoris.

Absolvit autem eam a culpa, non imponendo ei aliquam poenam: quia cum absolvendo exterius iustificaret interius, bene potuit eam adeo immutare interius per sufficientem contritionem de peccatis, ut ab omni poena immunis efficeretur. Nec tamen trahendum est in consuetudinem ut aliquis exemplo domini absque confessione et poenae inflictione quemquam absolvat; quia christus excellentiam habuit in sacramentis, et potuit conferre effectum sine sacramento, quod nullus purus homo potest.

Admonet vero eam cum dicit vade, et iam noli peccare. Duo enim erant in muliere ista: scilicet natura et culpa. Et utrumque poterat dominus condemnare. Puta naturam, si iussisset eam lapidare; et culpam, si non absolvisset. Poterat etiam utrumque absolvere, puta si dedisset licentiam peccandi, dicens vade, vive ut vis, esto de mea liberatione secura; ego, quantumcumque peccaveris, etiam a Gehenna et ab inferni tortoribus liberabo. Sed dominus culpam non amans, peccatis non favens, ipsam damnavit culpam, non naturam, dicens amplius noli peccare: ut sic appareat quam dulcis est dominus per mansuetudinem, et rectus per veritatem.