Lectio 5

Supra actum est de gloria christo exhibita a diversis hominibus; hic agit de gloria christo exhibita a deo, et primo ponitur huius gloriae petitio; secundo subditur gloriae promissio, ibi venit ergo vox de caelo etc..

Circa primum duo facit.

Primo praemittit animae suae affectionem; secundo proponit petitionem, ibi et quid dicam? etc..

Sed attende circa primum quod est mirabile quod dicit nunc anima mea turbata est. Supra enim fideles suos exhortatus est animam suam in hoc mundo odio habere, et nunc, imminente morte, audivimus ipsum dominum dicentem nunc anima mea turbata est. Propter quod Augustinus dicit: domine, sequi iubes animam meam, turbari video animam tuam: quale fundamentum quaeram, si petra succumbit? et ideo videndum est primum quid sit haec turbatio in christo; secundo quare voluit eam subire.

Sciendum est autem quantum ad primum, quod proprie dicitur turbari aliquid quando commovetur: unde et mare commotum, dicimus esse turbatum. Quandocumque ergo aliquid excedit modum suae quietis et tranquillitatis, tunc illud dicitur turbari. In anima autem humana est pars sensitiva, et pars rationalis. In sensitiva quidem parte animae accidit turbatio, quando aliquibus motibus commovetur; puta cum timore contrahitur, spe elevatur, gaudio dilatatur, seu aliqua alia passione afficitur. Sed haec quidem turbatio quandoque quidem sub ratione sistit; quandoque vero limitem rationis excedit, cum scilicet ipsa ratio perturbatur. Quod quidem pluries in nobis contingit, sed in christo hoc locum non habet, cum sit ipsa sapientia patris; nec etiam in aliquo sapiente: unde sententia stoicorum est quod sapiens non turbatur, scilicet quantum ad rationem.

Secundum hoc ergo est sensus: nunc anima mea turbata est; idest, affecta est passionibus timoris et tristitiae, quantum ad sensitivam, quibus tamen ratio non turbabatur nec suum ordinem deserebat; Mc. XIV, 33: coepit iesus pavere et taedere.

Huiusmodi autem passiones aliter sunt in nobis, et aliter fuerunt in christo. In nobis enim sunt ex necessitate, inquantum quasi ab extrinseco commovemur et afficimur; in christo autem non sunt ex necessitate, sed ex imperio rationis, cum in eo nulla passio fuerit nisi quam ipse concitavit. Nam intantum inferiores vires erant subditae rationi in christo quod nihil agere et pati poterant, nisi quod eis ratio ordinabat: et ideo dicitur supra XI, 33, quod iesus infremuit spiritu, et turbavit semetipsum; Ps. LIX, 4: commovisti terram (idest, humanam naturam) et turbasti eam.

Sic ergo turbata est anima christi quod nec contra rationem, sed secundum rationis ordinem turbatio in eo fuit.

Quantum ad secundum autem, sciendum est quod dominus turbari voluit propter duo. Primo quidem propter fidei documenta, ut scilicet veritatem humanae naturae approbaret: et ideo iam ad passionem appropinquans omnia humanitus agit.

Secundo propter exemplum: nam si omnia constanter egisset, et nullam passionem sensisset in anima, non fuisset sufficiens exemplum ad mortem sustinendam hominibus. Et ideo turbari voluit, ut, cum turbamur, non recusemus mortem sustinere, nec deficiamus; Hebr. IV, 15: non habemus pontificem qui non possit compati infirmitatibus nostris, tentatum per omnia, pro similitudine absque peccato.

Unde ex hoc apparet continuatio cum praecedentibus. Quia enim dixerat: qui odit animam suam in hoc mundo, in vitam aeternam custodit eam, in quo ad passionem discipulos exhortatus fuerat, ne dicant aliqui: o domine, securus potes disputare et philosophari de morte, qui extra dolores humanos existens, propter mortem non turbaris: et ideo ut hoc excluderet, turbari voluit.

Haec autem christi turbatio naturalis fuit: nam sicut anima naturaliter amat corporis unionem, ita et naturaliter refugit eius separationem, praesertim cum ratio christi permiserit agere animae et viribus inferioribus quae eis propria erant.

Propter hoc etiam quod dicit nunc anima mea turbata est etc., destruitur error Arii et Apollinaris dicentium in christo non esse animam, sed verbum loco eius.

Consequenter ponit dominus petitionem gloriae, dicens et quid dicam? pater, salvifica me ex hac hora: ubi dominus transfert ad se affectum hominis turbati: ad cuius modum quatuor circa suam petitionem facit: primo enim ponit quaestionem deliberantis; secundo proponit petitionem, quae ex uno motu procedit; tertio per rationem illum motum excludit; quarto ponit aliam petitionem ex alio motu causatam.

Quaestionem autem dubitantis proponit, quia naturale est hominibus in angustiis constitutis quod deliberent, unde philosophus in rhetoricis dicit quod timor facit consiliativos. Ideo christus post manifestationem suae turbationis, statim subdit et quid dicam? quasi diceret; quid faciendum est post turbationem? simile habetur in Ps. LIV, 6: timor et tremor venerunt super me. Et statim sequitur: quis dabit mihi pennas sicut columbae, et volabo, et requiescam? nam et angustiati, et passione turbati gravantur, et auxilium quaerunt quo liberentur.

Petitionem ex uno motu causatam ponit, quia, cum quis est in ambiguo quid agere debeat, debet recurrere ad deum; II Paralip. XX, 12: cum ignoremus quid agere debeamus, hoc solum habemus refugii, ut oculos nostros dirigamus ad te, deus noster; Ps. Cxx, 1: levavi oculos meos in montes, unde veniet auxilium mihi. Et ideo ad patrem recurrens, dicit pater, salvifica me; idest, libera me a tribulatione quae imminet in hora passionis; Ps. Lxviii, 2: salvum me fac, domine, quoniam intraverunt aquae usque ad animam meam.

Et, ut Augustinus dicit, idem est quod hic dominus dicit nunc anima mea turbata est, et pater, salvifica me, cum eo quod dicit Matth. XXVI, 38: tristis est anima mea usque ad mortem.

Sed notandum, quod haec petitio non proponitur ex proprio motu rationis, sed ipsa ratio quasi advocata loquitur in persona naturalis affectionis, quae desiderabat non mori: et ideo ratio designat motum affectionis naturalis in hac petitione.

Ex quo solvitur quaestio quae fieri consuevit, quia, ut dicitur ad Hebr. V, 7: in omnibus exauditus est pro sua reverentia.

Et tamen in hoc quod petiit, non fuit exauditus.

Ad quod dicendum, quod in illis est exauditus quae ipsa ratio ex parte sua petebat, et ut exaudienda. Hoc autem quod hic petit, non proponit ex parte sua, nec ut exaudienda, sed ut exprimens naturalem affectum: et ideo, secundum chrysostomum, legitur interrogative. Et quid dicam? numquid hoc: pater, salvifica me ex hac hora? quasi diceret, non dicam hoc.

Petitionem autem hanc ex motu naturalis appetitus propositam repellit, dicens propterea veni in horam hanc, quasi diceret: non est iustum ut liberer ex hac hora passionis, quia ideo veni ut paterer, non fatali necessitate ductus, non humana violentia coactus, sed sponte oblatus; Is. LIII, 7: oblatus est, quia ipse voluit; supra X, 18: nemo tollet eam, scilicet animam meam, a me; sed ego pono eam.

Petitionem autem suam proponit ratio, cum dicit pater, clarifica nomen tuum.

Ubi per nomen tuum possumus duo intelligere.

Scilicet ipsum filium. Nomen enim a notitia dicitur, quasi notamen: unde nomen est quo manifestatur res; filius autem manifestat patrem; infra XVII, 6: pater, manifestavi nomen tuum hominibus. Et de hoc nomine dicitur Is. XXX, 27: ecce nomen domini venit de longinquo. Est ergo sensus: pater, clarifica nomen tuum, idest filium tuum; infra XVII, 5: clarifica me, pater, claritate quam habui, priusquam mundus esset, apud te.

Vel nomen domini est notitia patris; et tunc est sensus: fac hoc, pater, clarifica nomen tuum; idest, fac illud quod gloria est tui nominis. Et in idem redit, quia clarificato filio, clarificatum est nomen patris.

Ideo autem hoc dicit quia passione filius glorificandus erat; Phil. II, 8: factus est obediens, patri, usque ad mortem, mortem autem crucis. Propter quod et deus exaltavit illum. Quasi dicat: affectus naturalis petit ut salver, sed ratio petit ut clarificetur nomen tuum, idest, ut filius patiatur, quia, scilicet passione christi notitia dei clarificanda erat. Nam ante passionem deus notus erat in Iudaea tantum, et in Israel magnum nomen eius; sed post passionem suam nomen eius clarificatum est in gentibus.

Consequenter cum dicit venit ergo vox de caelo etc., ponitur gloriae promissio, et primo inducitur vox gloriam promittentis; secundo ponitur opinio turbae devotae dubitantis, ibi turba autem quae stabat et audierat, dicebat tonitruum factum esse; tertio ponitur expositio prolatae vocis, ibi respondit iesus, et dixit: non propter me haec vox venit.

Dicit ergo quantum ad primum: venit ergo vox de caelo. Vox ista, vox est dei patris, sicut illa quae supra christum baptizatum, Matth. II, 17: hic est filius meus dilectus, et similiter quae venit super eum transfiguratum, Matth. XVII, 5. Licet autem omnis talis vox formata sit virtute totius trinitatis, specialiter tamen formatur ad repraesentandum personam patris, unde et vox patris dicitur: sicut columba formata est a tota trinitate, ad significandum personam spiritus sancti; et similiter corpus christi a tota trinitate formatum est, sed specialiter a persona verbi assumptum, quia ad hoc formatum est ut ei uniretur.

Vox ergo ista duo facit. Primo manifestat praeteritum, dicens et clarificavi, idest, clarum genui ab aeterno, quia filius non est nisi quaedam claritas et splendor patris; Sap. VII, 26: candor est lucis aeternae, et speculum sine macula dei maiestatis; hebr.

C. I, 3: qui cum sit splendor gloriae, et figura substantiae eius. Vel clarificavi, in nativitate, quando Angeli cecinerunt: gloria in excelsis deo, Lc. II, 14, et in miraculis per eum factis.

Secundo praenuntiat futurum: et iterum clarificabo, in passione, in qua triumphavit de diabolo, et in resurrectione et ascensione, et in totius mundi conversione; Act. III, 13: deus patrum nostrorum clarificavit filium suum iesum.

Opinio turbae dubitantis de voce ponitur, cum dicit turba ergo quae stabat, et audierat, dicebat tonitruum esse factum: in qua quidem turba, et in omni turba, quidam erant grossioris et tardioris intellectus, quidam vero acutioris; quamvis omnes imperfecte se haberent ad ipsius vocis cognitionem. Nam desidiosi et carnales non perceperunt vocem ipsam nisi quantum ad sonum; et ideo dicebant tonitruum factum esse. Sed non usquequaque decipiebantur: vox enim domini tonitruum erat, tum quia mirabilem significationem habebat, tum quia maxima continebat; iob XXVI, 14: cum vix parvam scintillam sermonum eius audierimus, quis poterit tonitruum magnitudinis illius intueri? Ps. Lxxvi, 19: vox tonitrui tui in rota. Acutiores vero perceperunt de ipsa voce quod esset sonus vocis articulatae et significativae: unde dixerunt eam esse locutionem.

Sed credentes christum esse purum hominem, defecerunt, locutionem illam Angelo tribuentes; unde dicebant Angelus ei locutus est: qui quidem similia patiebantur diabolo, qui credebat christum Angelorum adminiculo indigere; unde dicebat, Matth. IV: Angelis suis mandavit de te, et in manibus tollent te.

Non enim Angelorum custodia indiget et adiutorio, sed ipse Angelos glorificat et custodit.

Expositio vocis subditur, cum dicit: respondit iesus, et dixit etc., et primo exponit vocem prolatam; secundo ponit contradictionem, ibi respondit ei turba; tertio subdit domini responsionem, ibi dixit ergo eis iesus.

Circa primum duo facit.

Primo ponit causam vocis; secundo subdit eius significationem, ibi nunc iudicium est mundi etc..

Sciendum est circa primum, quod quia dixerant Angelus locutus est ei Angelus autem loquitur alicui revelando ad utilitatem eius qui loquitur, sicut patet Apoc. I, et Ez. 1, ideo dominus, ostendens se non indigere alicuius vocis, seu angelicae revelationis adminiculo, dicit non propter me, scilicet instruendum, venit haec vox, sed propter vos.

Nihil enim significavit quod ipse ante nesciret, quia in ipso sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae dei absconditi: Col. II, V. 3, ita ut noverit omnia quae pater novit.

Sed propter vos venit, scilicet instruendos.

In quo datur intelligi, quod multa dispensative circa christum propter nos facta sunt, non quod eis christus indigeret; Rom. XV, V. 4: quaecumque scripta sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt.

Consequenter cum dicit nunc iudicium est mundi, ponit vocis significationem, et primo ponit iudicium quo erat glorificandus; secundo subdit iudicii effectum, ibi nunc princeps mundi huius eiicietur foras, et tertio clarificationis modum, ibi et si ego exaltatus fuero a terra, omnia traham ad meipsum.

Dicit ergo nunc iudicium est mundi.

Sed si hoc est, quid ergo expectamus quod dominus veniat iterum iudicaturus? ad quod dicendum, quod iam venit ad iudicandum iudicio discretionis, quo discerneret suos a non suis; supra IX, 39: in iudicium ego in hunc mundum veni. Et de hoc dicit nunc iudicium est mundi. Sed venturus est ad iudicandum iudicio condemnationis, ad quod primo non venit; supra III, 17: non enim misit deus filium suum in mundum ut iudicet mundum, sed ut salvetur mundus per ipsum.

Vel dicendum, quod duplex est iudicium.

Unum quo condemnatur mundus, et de hoc non dicitur hic; aliud est iudicium mundi quo iudicatur pro mundo, inquantum mundus a servitute diaboli liberatur. Hoc modo intelligitur illud Ps. XXXIV, 1: iudica, domine, nocentes me, expugna impugnantes me etc.. Et haec duo in idem redeunt: quia hoc ipso quod iudicatur pro mundo, excluso diabolo, discernuntur boni a malis.

Effectus iudicii est exclusio diaboli, unde dicit nunc princeps huius mundi eiicietur foras, per virtutem passionis christi. Unde sua passio est eius clarificatio, ut quasi per hoc exponat quod dicit et clarificabo, inquantum scilicet princeps huius mundi eiicietur foras, quasi per passionem victoriam de diabolo habeat; I Io. III, 8: in hoc apparuit filius dei, ut dissolvat opera diaboli.

Sed circa hoc dubitatur de tribus.

Primo de hoc quod dicit diabolum principem huius mundi; ex quo Manichaei dicunt eum creatorem et dominum omnium visibilium.

Ad hoc dicendum, quod diabolus dicitur princeps mundi huius, non naturali dominio, sed usurpatione, inquantum homines mundani, contempto vero domino, se sibi subdiderunt; II Cor. IV, 4: deus huius saeculi excaecavit mentes infidelium. Est ergo princeps mundi huius, inquantum in mundanis hominibus principatur, ut Augustinus dicit, qui toto orbe terrarum diffusi sunt. Nam nomen mundi quandoque accipitur in malam partem pro hominibus mundum amantibus, supra I, V. 10: mundus eum non cognovit; quandoque autem in bonam pro bonis hominibus sic in mundo viventibus, ut tamen eorum conversatio sit in caelis; II Cor. V, 19: deus erat in christo mundum reconcilians sibi.

Secundo dubitatur de hoc quod dicit eiicietur foras. Nam si eiectus esset foras, non ita tentaret nunc sicut ante tentabat, cum tamen tentare non desierit: non ergo eiectus est.

Ad quod dicendum est, secundum Augustinum, quod licet diabolus tentet homines qui desierunt esse de mundo, non tamen eo modo tentat quo prius. Quia tunc tentabat et regnabat ab interiori, sed postmodum ab exteriori tantum. Nam quamdiu homines sunt in peccato, tunc regnat ab interiori, et tentat; Rom. VI, 12: non regnet peccatum in vestro mortali corpore, ut obediatis concupiscentiis eius. Sic ergo eiectus est foras, quia effectus peccati in homine non est ab interiori, sed ab exteriori.

Tertio quaeritur de hoc quod dicit nunc princeps huius mundi eiicietur foras: ex quo videtur sequi quod ante passionem christi non erat eiectus foras, et per consequens, cum tunc eiiciatur foras quando homines liberantur a peccatis, quod Abraham, Isaac, et alii veteris testamenti non fuerunt liberati a peccato.

Ad quod dicendum est, secundum Augustinum, quod ante passionem christi eiectus erat a singularibus personis, sed non a mundo, sicut post. Nam illud quod tunc in paucissimis hominibus factum est, nunc in multis magnisque populis Iudaeorum et gentium ad christum conversis, virtute passionis christi factum esse dignoscitur.

Vel dicendum quod diabolus eiicitur per hoc quod homines liberantur a peccato; sed ante passionem christi, omnes iusti liberati erant a peccato, sed non totaliter, quia adhuc detinebantur ne introducerentur in regnum: et quantum ad hoc in eis aliquid iuris habebat, quod tamen per passionem christi totaliter sublatum est, quando flammeus gladius amotus est, quando dictum est homini: hodie mecum eris in Paradiso.

Modus autem passionis est per exaltationem, unde dicit et ego, si exaltatur fuero a terra, omnia traham ad meipsum.

Circa quod sciendum, quod chrysostomus utitur tali exemplo: quod si aliquis tyrannus, qui consuevisset aliquos subditos opprimere, ferire, et in vincula mittere, deinde ex eadem dementia etiam eum qui in nullo sibi subditur eodem modo afficiat, ut in eumdem carcerem ducat, merito hoc etiam aliorum qui subiiciebantur dominio privari debet: ita et christus contra diabolum fecit. Diabolus enim propter peccatum primi parentis, aliquod ius habebat in hominibus, unde poterat aliquo modo iuste in eos saevire. Quia vero etiam in christo, in quo nullum ius habebat, similia tentare ausus est, dum eum tentator invasit in quem non habebat quidquam, ut dicitur infra XIII, ideo dignum fuit ut etiam dominio privaretur per mortem christi.

Et hoc est quod dicit si exaltatus fuero a terra, omnia traham ad meipsum. Ubi primo praemittit modum mortis; secundo evangelista exponit quod dicit, ibi hoc autem dicebat significans qua morte esset moriturus.

Modus autem mortis est per exaltationem in ligno crucis. Expositio autem est quod in hoc signavit qua morte esset moriturus.

Sciendum est autem, quod duplici de causa dominus voluit mori morte crucis. Una quidem propter mortis turpitudinem; Sap. II, 20: morte turpissima condemnemus eum. Unde et Augustinus dicit: ideo hoc modo dominus mori voluit, ut hominem neque ipsa mortis turpitudo a perfectione iustitiae repellat.

Secundo, quia sic mors est per modum exaltationis: unde et dominus dicit si exaltatus fuero. Quod quidem genus mortis conveniebat fructui, causae et figurae passionis.

Fructui quidem, quia per passionem erat exaltandus. Phil. II, 8: factus est obediens usque ad mortem, mortem autem crucis: propter quod deus exaltavit illum, et donavit illi nomen quod est super omne nomen. Et ideo Ps. XX, 14, dicebat: exaltare, domine, in virtute tua.

Causae vero passionis conveniebat dupliciter: quia et ex parte Daemonis, et ex parte hominum. Ex parte quidem hominum, quia pro ipsorum salute moriebatur; ipsi autem perierant, quia deiecti et demersi erant ad terrena; Ps. XVI, 11: statuerunt oculos suos declinare in terram. Voluit ergo mori exaltatus, ut corda nostra ad caelestia elevaret.

Sic enim ipse est via nostra in caelum. Ex parte vero Daemonum, ut scilicet eos qui in aere principatum et potestatem exercebant, ipse elevatus in aere conculcet.

Figurae vero conveniebat, quia dominus fieri praecepit serpentem aeneum in deserto, ut habetur Num. XXI, 9. Supra III, 14: sicut Moyses exaltavit serpentem in deserto, ita exaltari oportet filium hominis etc.. Sic ergo exaltatus omnia traham, per caritatem, ad meipsum: Ier. XXXI, 3: in caritate perpetua dilexi te, ideo attraxi te, miserans. In hoc etiam maxime apparet caritas dei ad hominem, inquantum pro ipsis mori dignatus est; Rom. V, 8: commendat deus suam caritatem in nobis, quoniam cum adhuc peccatores essemus secundum tempus, christus pro nobis mortuus est. In hoc complevit quod sponsa petit Cant. I, 3: trahe me post te, et curremus in odorem unguentorum tuorum.

Notandum est autem quod trahit pater, trahit et filius; supra VI, 44: nemo potest venire ad me nisi pater, qui misit me, traxerit eum. Ideo autem dicit hic omnia traham, ut ostendat quod eadem est operatio utriusque.

Dicit autem omnia, non omnes quia non omnes trahuntur ad filium. Omnia, inquam traham, idest animam et corpus. Vel omnia genera hominum, scilicet gentiles et Iudaeos, servos et liberos, mares et feminas. Vel omnia praedestinata ad salutem.

Et notandum, quod hoc ipsum quod dicit omnia trahere ad seipsum, est principem huius mundi foras eiicere: non enim est conventio christi ad belial, nec lucis ad tenebras.