Lectio 4

Supra ostendit exemplum evangelista quod christus praebuit suis discipulis ad imitandum; hic ostendit defectum discipulorum, quem praenuntiat eis iesus, qui nondum erant idonei ad sequendum, et primo ponit defectum discipuli qui eum tradidit; secundo defectum discipuli qui eum negavit, ibi dixit ei simon Petrus: domine, quo vadis? circa primum duo facit.

Primo denuntiat discipuli proditionem; secundo eius separationem, ibi cum ergo exisset dixit iesus etc..

Circa primum duo facit.

Primo ponitur praenuntiatio futurae proditionis; secundo ipsius proditionis executio, ad veritatem praenuntiantis comprobatam, ibi quod facis, fac citius.

Circa primum duo facit.

Primo praenuntiat scelus proditionis; secundo personam proditoris, ibi aspiciebant ergo discipuli ad invicem.

Circa primum, primo praemittit praenuntiantis affectum, secundo ponit praenuntiatum effectum.

Praenuntians ergo christus est, qui afficitur ad turbationem: et quantum ad hoc dicit cum hoc dixisset iesus, reinvitans eos ad caritatem, qua privatum videbat proditorem discipulum, turbatus est spiritu.

Circa quod sciendum est, quod turbatio designat commotionem quamdam: et hoc apparet per hoc quod habetur supra V, 4: Angelus domini descendebat secundum tempus in piscinam, et movebatur aqua, et postea sequitur: domine, hominem non habeo, ut cum turbata fuerit aqua, mittat me in piscinam: quod pro eodem accipit aquam turbari, et moveri. Secundum hunc etiam modum dicimus mare turbatum, quando est commotum. Turbatio ergo animi, eius commotionem designat. Sed sunt quidam actus animae sine commotione corporis, idest actus intellectivae partis. Actus autem appetitus sensitivi sunt cum corporis commotione; unde affectiones appetitus sensitivi, passiones dicuntur. Inter omnes autem affectiones seu passiones appetitus sensitivi, tristitia magis vim commotionis habet. Delectatio enim, cum dicat quietem in bono praesenti, magis rationem quietis habet quam commotionis. Timor etiam, cum sit de malo futuro, minus movet quam tristitia, quae est de malo praesenti.

Et inde est quod turbatio animi praecipue dicitur tristitia. Turbatus est ergo iesus, idest tristatus.

Sed attendendum, quod quidam philosophi fuerunt, scilicet stoici, dicentes, quod huiusmodi turbatio et huiusmodi passiones in sapientem non cadunt; quamvis enim sapiens secundum eos timeat, gaudeat, et desideret, nullo modo tamen tristatur. Sed horum falsitas manifeste apparet ex hoc quod iesus, qui est summa sapientia, turbatur.

Sciendum tamen, quod duplex est turbatio.

Quaedam procedit ex carne, quando scilicet quis turbatur praeter iudicium rationis ex apprehensione sensuali, quae quidem turbatio quandoque quidem consistit intra limites rationis, in nullo eam obnubilans. Quae non perfecta passio, sed propassio dicitur a Hieronymo; et haec in sapientem cadit.

Quandoque autem rationis limitem excedit, et eam turbat, et est non solum passio, sed etiam turbatio; et haec in sapientem non cadit.

Alia est turbatio quae procedit ex ratione, quando scilicet ex rationis iudicio et deliberatione turbatur quis in appetitu sensitivo.

Et haec turbatio fuit in christo: unde signanter dicit evangelista, quod turbatus est spiritu, idest turbatio quae fuit in appetitu sensitivo, in christo fuit ex iudicio rationis.

Unde supra XI, 33, dicit quod turbavit semetipsum.

In christo enim omnia ex deliberatione rationis etiam in inferiori appetitu sensitivo proveniebant: unde nec subiti motus sensualitatis in christo fuerunt.

Voluit autem hic iesus turbari propter duo. Primo quidem propter fidei nostrae instructionem. Nam imminebat ei passio, et mors, quam naturaliter refugit natura humana, et, cum eam sibi sentit imminere, tristatur tamquam de malo et nocivo sibi praesente. Ut ergo ostenderet se veram naturam humanam habere, voluit turbationis affectum ex iudicio rationis etiam quantum ad ipsam animam pati. Per quod excluditur error Apollinaris dicentis, in christo non fuisse animam, sed verbum loco animae.

Secundo, propter nostram aedificationem.

Videbat enim, secundum Augustinum, quod proditor ille exiturus erat, ut Iudaeos qui eum caperent, adduceret: ex quo separabatur a collegio sanctorum, et sententiam mortis contra se accipiebat. Et ideo ex quodam pietatis affectu ad eum tristabatur, dans per hoc exemplum praelatis, quod si duram sententiam quandoque contra subditos proferre contingat, cum dolore cordis proferant, secundum illud Ps. Cxl, 5: corripiet me iustus in misericordia. Nam ipse proditionem Iudae aliis manifestare volens, turbatus est spiritu, et protestatus est, ne scilicet quasi ignorans proderetur, et dixit: amen, amen dico vobis, quia unus ex vobis me tradet.

Signanter autem dicit unus ex vobis electis scilicet ad sanctum collegium, ut det intelligere quod nullum futurum foret adeo sanctum collegium quin aliquis peccator et malus in ipso inveniatur; iob I, 6: cum venissent filii dei ut assisterent coram domino, affuit inter eos etiam Satan.

Dicit autem unus, non duo vel plures, ne collegium detestari videatur, sed proditorem ex collegio. Nam propter unum malum ex collegio, collegium malum reputari non debet.

Ideo autem si plures mali essent, collegium posset malum reputari. Unus, inquit, ex vobis, numero, non merito, et spiritus vinculo: I Io. II, 19: ex nobis prodierunt; sed non erant ex nobis: nam si fuissent ex nobis, permansissent utique nobiscum; me tradet. Ecce enuntiatio: me, inquam, magistrum, me dominum, me salvatorem.

Consequenter cum dicit aspiciebant ergo ad invicem discipuli etc., occulte designat personam proditoris, et primo ponitur designationis occasio; secundo personae designatio, ibi respondit iesus: ille est cui intinctum panem porrexero, tertio designationis effectus, ibi et post buccellam introivit in eum Satanas.

Est autem designationis duplex occasio.

Una discipulorum communis haesitatio; alia fuit praedicta interrogatio.

Primo ergo ponit primam, secundo secundam, ibi erat ergo recumbens.

Sciendum est circa primum, quod boni discipuli habebant ad christum maximam caritatem, et maximam fidei firmitatem.

Ex caritate quidem praesumebat quilibet ex se, quod nullus eum erat negaturus; sed ex fidei firmitate certissime tenebant quod verbum christi falsum esse non poterat. Et ideo, licet nullius sibi ipsis conscii essent mali, tamen praenuntiationem christi propriis cogitationibus veriorem et credibilem esse putabant. Unde se homines esse memores, et alterabilem esse affectum, etiam ad hoc provectorum, ita ut contrarium velit ei quod prius voluit, magis de se dubitabant quam de christi veritate: et ideo aspiciebant ad invicem haesitantes de quo diceret, I Cor. X, 12: qui se existimat stare, videat ne cadat; iob IX, 30: si lotus fuero quasi aquis nivis, et fulserint velut mundissimae manus meae: tamen sordibus intinges me.

Consequenter cum dicit erat ergo recumbens unus ex discipulis eius in sinu iesu, ponitur inquisitio discipuli, et primo describitur eius ad christum familiaritas; secundo excitatio eius ad interrogandum ibi innuit huic ergo simon Petrus; tertio subditur eius interrogatio, ibi itaque cum recubuisset ille supra pectus iesu, dicit ei.

Familiaritas autem discipuli ad christum ostenditur in hoc quod super eum recumbit, unde dicit erat ergo recumbens unus ex discipulis eius in sinu iesu.

Discipulus iste ioannes evangelista fuit, qui hoc evangelium scripsit, et de se in persona alterius loquitur, volens vitare iactantiam, secutus morem aliorum qui sacras Scripturas conscripserunt. Sic enim Moyses in libris suis de se sicut de quodam altero loquitur, dicens locutus est dominus ad Moysen dicens etc.. Sic et matthaeus: vidit hominem sedentem in telonio matthaeum nomine etc.. Et Paulus II Cor. XII, 2: scio hominem in christo... Raptum huiusmodi usque ad tertium caelum.

Tria autem hic ioannes de se tangit. Primo quidem amorem quo quiescebat in christo, dicens, quod erat recumbens, idest quiescens; iob XXII, 26: tunc super omnipotentem deliciis afflues, et elevabis ad deum faciem tuam; Ps. XXII, 2: super aquas refectionis educavit me. Secundo secretorum notitiam, quae ei christus revelabat, et specialiter in conscriptione huius evangelii, unde dicit quod recubuit in sinu iesu: per sinum enim secretum significatur; supra I, V. 18: unigenitus, qui est in sinu patris ipse enarravit. Tertio specialem dilectionem qua eum christus diligebat, unde dicit quem diligebat iesus: non quidem singulariter, sed quasi quodammodo excellentius prae aliis dilexit.

Quomodo autem eum excellentius prae aliis dilexerit, magis in fine huius libri dicetur.

Quantum ad praesens autem sciendum, quod ioannes fuit magis dilectus a christo propter tria. Primo quidem propter munditiam puritatis: quia virgo est electus a domino, et virgo in aevum permansit. Et prov.

C. XXII, 11: qui diligit cordis munditiam, propter gratiam labiorum suorum habebit amicum regem. Secundo propter sublimitatem suae sapientiae, quia ceteris altius arcana divinitatis intuitus est: unde et aquilae comparatur; Prov. XIV, 35: acceptus est regi minister intelligens. Tertio propter vehementem fervorem affectus sui ad christum; prov.

C. VIII, 17: ego diligentes me diligo.

Consequenter cum dicit innuit ergo huic simon Petrus, ponitur excitatio ad interrogandum.

Sed cum innuere sit absque verbo insinuare, ad quid est hoc quod dicit: innuit ergo... Et dicit? ad hoc dicendum, quod nos dicimur aliquid innuere quando aliquid interius cogitamus; secundum illud Ps. LII, 1: dixit insipiens in corde etc.. Multo ergo magis dicimur aliquid dicere innuendo iam exterius quibuscumque vel qualibuscumque signis, quod fuerat corde conceptum. Et sic est sensus: innuit... Et dicit; idest, innuendo dicit.

Vel potest dici, quod primo innuit signo, et postea dicit verbo, hoc scilicet quod sequitur: quis est de quo dicit? quod scilicet eum tradet.

Sed cum Petrus ubique in evangeliis semper audax, et primus ad respondendum propter amoris fervorem inveniatur, quid est quod hic tacet? quid est quod alteri interrogationem committit? cuius quidem ratio potest esse triplex, secundum chrysostomum. Una, quia cum supra est reprehensus a domino de hoc quod lavari sibi pedes non patiebatur a domino, et audivisset si non lavero te, non habebis partem mecum: dubitabat nunc de hoc dominum molestare. Alia ratio est, quia Petrus nolebat quod dominus hoc publice, ita quod alii possent audire, manifestaret. Unde, quia ipse remotus erat a christo, nec ipse tantum audivisset, ioannem, qui proximus erat christo, ad interrogandum excitat.

Habet etiam rationem mysticam. Per ioannem enim contemplativa, per Petrum activa vita signatur. Petrus vero mediante ioanne instruitur a christo: quia vita activa de divinis instruitur mediante contemplativa: maria enim sedens secus pedes domini audiebat verba illius; sed martha satagebat circa frequens ministerium: Lc. X, 39.

Consequenter cum dicit itaque cum recubuisset ille supra pectus iesus, dicit ei etc., ponitur interrogatio.

Sed notandum, quod cum Petrus innuit ut interrogaret, recumbebat ioannes in sinu iesu; nunc vero eum interrogat ioannes, qui supra pectus eius recumbit. Pectus enim vicinius est ori quam sinus. Ioannes ergo secretius audire volens responsum, et magis silenter, de sinu conscendit ad pectus.

Mystice autem per hoc datur intelligi, quod quanto magis homo vult divinae sapientiae secreta capere, tanto magis conari debet ut propinquior fiat iesu, secundum illud ps.

XXXIII, 6: accedite ad eum, et illuminamini.

Nam divinae sapientiae secreta illis praecipue revelantur qui deo iuncti sunt per amorem; iob XXXVI, 33: annuntiat de ea amico suo, quod possessio eius sit; prov.

C. XVIII, 17: venit amicus eius, et investigavit eum.

Consequenter cum dicit respondit iesus etc. Designat personam proditoris: et primo verbo, secundo facto.

Verbo quidem, cum dicit ille est cui intinctum panem porrexero: quod potest duo significare, secundum quod potest dupliciter accipi. Quia si accipiatur hic in malum, significat Iudae simulationem. Nam sicut panis intinctus infectus est ex eo quod intingitur, et mutat colorem, ita et simulator, dum aliud gerit in corde et aliud praetendit ore: et sic erat Iudas, qui exterius praetendebat se magistrum diligere, in corde proditionem tractabat; Ps. XXVII, 3: loquuntur pacem cum proximo suo, mala autem in cordibus eorum.

Si vero accipiatur in bonum, sic ponitur ad exaggerandam eius malignitatem.

Panis enim intinctus magis sapidus est. Ut ergo ostendat quod licet multa bona a christo receperit Iudas, eorum tamen immemor prodit eum, panem sibi intinctum porrigit; Ps. LIV, 14: tu vero homo unanimis, dux meus, et notus meus, qui dulces simul mecum capiebas cibos.

Facto autem ostendit, cum dicit et cum intinxisset panem, dedit Iudae simonis Iscariotae. Hinc aliqui dicunt, hunc panem fuisse corpus christi consecratum. Sed hoc, secundum Augustinum, non est verum.

Nam, sicut ex aliis evangeliis habetur. Dominus cum coenaret, discipulis corpus suum dedit: et ideo patet quod Iudas cum aliis discipulis simul corpus christi accepit in coena.

Christus autem postquam aliquantulum in coena processerat, surrexit a coena, et lavit pedes discipulorum, quibus lotis resedit, et postmodum panem tinctum Iudae tradidit.

Unde patet quod non erat corpus christi.

Sequitur designationis effectus, cum dicit et post buccellam introivit in eum Satanas.

Sed quaeritur hic quomodo Satanas in hominem intrat? ad quod dicendum, quod Satanam intrare in hominem, potest intelligi dupliciter. Quia intrare potest in corpus hominis, sicut patet in his qui corporaliter a Daemonio vexantur; et sic potest diabolus essentialiter in hominem intrare. Vel potest intelligi intrare in mentem, ita quod menti Daemon essentialiter illabatur. Et sic nullus potest intrare in hominem nisi solus deus. Anima enim rationalis non habet dimensiones quantitatis, ut aliquid in ea esse dicatur, quasi infra eius dimensionem contentum sit. Nihil potest in ea esse nisi quod ei dat esse, quod est ibi per virtutem suam. Ubi autem est virtus dei, ibi est et essentia dei: in deo enim idem est essentia et virtus. Manifestum est ergo quod deus essentialiter est in anima.

Dicitur tamen diabolus illabi menti humanae per effectum et affectum malitiae, inquantum scilicet homo ab eo seductus, sequitur eum ad perpetrandum malum.

Sed cum supra dixerit: cum diabolus iam misisset in cor ut traderet eum Iudas, hic autem dicit introivit in eum Satanas: videtur aliud esse mittere et intrare.

Sed ad hoc dicendum, quod hoc non est dictum ad significandum differentiam, sed ad insinuandum augmentum malitiae. Tunc enim dicitur diabolus immittere aliquod malum in cor hominis cum homo praebet ei assensum ad malum, tamen cum quadam trepidatione an hoc facere debeat; sed tunc intrat in cor quando homo totaliter dat se ad sequendum eius instinctum, et in nullo ei resistit. Intravit ergo in eum Satanas, ut plenius possideret, et ad perpetrandum malitiam duceret, in quem prius miserat ut deciperet.

Quaeritur quare Lc. XXII, 3, dicatur, quod intravit Satanas in eum, quod quidem fuit antequam buccellam acciperet.

Et hoc est contra illud quod ioannes hic dicit, scilicet quod post buccellam introivit Satanas in eum.

Responsio. Dicendum, quod tunc introivit ad proditionem faciendam, sed nunc introivit ad eam exequendam et complendam.

Sed numquid buccellam dare Iudae, post quam introivit in eum Satanas, fuit malum? responsio. Dicendum quod non. Sed ipse Iudas cum esset malus, bono usus est male.

Sic cum quis indigne accipit eucharistiam, quod bonum est et optimum, male accipit, et vertitur sibi in malum, quia iudicium sibi manducat et bibit: I Cor. XI, 29.