Lectio 1

Supra dominus confortavit discipulos exemplo et exhortatione; in parte ista confortat eos oratione: in qua quidem oratione tria facit.

Primo orat pro seipso; secundo pro discipulorum collegio, ibi manifestavi nomen tuum hominibus quos dedisti mihi de mundo; tertio pro universo fideli populo, ibi non pro eis rogo tantum, sed pro eis qui credituri sunt.

Circa primum tria facit.

Primo proponit petitionem; secundo petitionis fructum, ibi ut filius tuus clarificet te etc.; tertio petitionis exaudiendae meritum, ibi ego clarificavi te etc..

Circa primum primo ponitur orandi ordo; secundo orandi modus; tertio orationis verba.

Ordo orandi est congruus, quia post exhortationem; unde dicit haec locutus est iesus. In quo datur nobis exemplum, ut quos instruimus verbo, iuvemus orationum suffragio, quia sermo divinus maxime habet effectum in cordibus auditorum, cum oratione fulcitur, per quam divinum auxilium imploratur; II Thess. Ult., 1: orantes simul etiam pro nobis, ut deus aperiat nobis Ostium sermonis. Unde et finis sermonis nostri debet ad orationem terminari; Eccli. XLIII, 29: consummatio sermonum ipse est.

Modus decens, quia sublevatis oculis in caelum. Differentia est enim inter orationem christi et orationem nostram: nam oratio nostra est solum ad necessitatem, sed oratio christi est magis ad instructionem.

Nulla enim necessitas inerat sibi orandi, qui simul cum patre exaudit.

Instruxit autem nos in hoc, et verbo et facto. Facto quidem, sublevando oculos, ut et nos in oratione nostra oculos ad caelum levemus; Ps. Cxxii, 1: ad te levavi oculos meos, qui habitas in caelis. Et non tantum oculos nostros, sed etiam operationes nostras in deum referendo; secundum illud thren.

C. III, 41: levemus corda nostra cum manibus ad dominum in caelos.

Verbo autem, quia manifeste orationem protulit; unde dicit et dixit, ut scilicet quos instruxerat docendo, instrueret orando. Non solum enim verbum christi, sed et facta eius, nostra instructio est.

Verba autem eius sunt efficacia; unde dicit pater, venit hora: quae quidem efficacia causatur ex tribus. Scilicet ex orantis affectu: filius enim orat patrem, cuius est patrem ex amore quaerere, et ex amore rogare; unde dicit pater, ut per hoc det intelligere, ut filiali affectu oremus deum; ier.

C. III, 19: patrem vocabis me, et post me ingredi non cessabis.

Secundo ex orandi necessitate; unde dicit venit hora, passionis, de qua supra II, 4: nondum venit hora mea. Hora inquam, non tempus, non dies, quia statim capiendus erat etc.. Nec hora fatalis necessitatis, sed suae ordinationis et beneplaciti. Et convenienter rogaturus interponit tribulationes, quia in eis maxime deus exaudit; Ps. Cxix, 1: ad dominum, cum tribularer, clamavi et exaudivit me; II Paral. XX, 12: cum ignoremus quid agere debeamus, hoc solum habemus residui ut oculos nostros dirigamus ad te.

Tertio ex petitionis tenore; unde dicit clarifica filium tuum.

Sed cum filius dei sit ipsa sapientia, I Cor. I; haec autem maximam claritatem habeat, Sap. VI, 13: clara est, et quae numquam marcescit sapientia: quomodo dicitur claritas clarificari, praesertim cum ipse sit splendor patris? Hebr. I, 3.

Sed dicendum, quod christus tripliciter petebat clarificari a patre. Scilicet in passione: et hoc per multa miracula quae tunc ostensa sunt, cum sol obscuratus est, scissum est velum templi et monumenta aperta sunt. Et de hoc dicitur supra XII, 28: et clarificavi, scilicet miraculis ante passionem, et iterum clarificabo, in passione. Unde dicit, secundum hoc, clarifica, in passione me ostendendo esse filium tuum. Unde centurio visis miraculis dixit: vere filius dei erat iste.

Secundo in resurrectione. Anima enim illa sancta semper deo coniuncta fuit habens gloriam ex dei visione; supra, I, 14: vidimus gloriam eius, gloriam quasi unigeniti a patre, plenum gratiae et veritatis. Nam a principio conceptionis quantum ad animam habuit claritatem, sed in resurrectione habuit claritatem corporis, de qua Phil. III, 21: reformabit corpus humilitatis nostrae, configuratum corpori claritatis suae.

Tertio in notitia omnium populorum; sap.

C. VIII, 10: habeo per hanc claritatem ad turbas, et honorem apud seniores.

Et sic dicit clarifica, idest, manifesta toti mundo me esse filium tuum, scilicet proprium, et hoc nativitate, non creatione: contra Arium dicentem, filium dei esse creaturam, veritate, non nuncupatione: contra Sabellium dicentem, quod idem est qui dicitur pater, et qui dicitur filius, origine, non adoptione: contra Nestorium, qui dixit christum esse filium adoptivum.

Hic ponitur fructus clarificationis, et primo proponit fructum; secundo exponit, ibi sicut dedisti ei potestatem omnis carnis.

Fructus autem clarificationis filii est clarificatio patris, unde dicit ut filius tuus clarificet te.

Et sciendum, quod audiens Arius dominum dicentem clarifica filium tuum, opinatus est patrem maiorem filio: quod quidem verum est secundum humanitatem. Supra XIV, 28: pater maior me est. Et ideo, ut ostendat aequalitatem eius ad patrem secundum divinitatem, subiungit ut filius tuus clarificet te, scilicet in notitia hominum. Gloria enim est clara cum laude notitia. Deus autem olim erat clarus apud Iudaeos, quia notus in Iudaea deus, Ps. Lxxv, 2, sed postea per filium notus est per totum mundum. Sed et sancti viri bonis operibus notitiam dei clarificant.

Matth. V, 16: videant opera vestra bona, et glorificent patrem vestrum qui in caelis est. Unde supra VIII, 50: ego gloriam meam non quaero: est qui quaerat et iudicet.

Hic ponit petitionis fructum, et primo ponit beneficium a christo collatum hominibus; secundo ostendit hoc beneficium ad gloriam patris pertinere, ibi haec autem est vita aeterna.

Dicit ergo ut filius tuus clarificet te; et hoc sicut dedisti ei potestatem omnis carnis. Sciendum est enim, quod agentis cuiuslibet, quod agit ab alio, intentio est reducere suum effectum in causae manifestationem: nam ex actione principii quod est de principio, manifestatur ipsum principium. Filius autem quidquid habet, a patre habet, et ideo oportet quod per ea quae facit, patrem manifestet, et ideo dicit dedisti ei potestatem, super omnes homines. Sed et filius per hanc potestatem debet eos ad tui cognitionem, quae est vita aeterna, perducere. Et sic est sensus filius clarificet te, sicut dedisti ei potestatem omnis carnis, idest omnis hominis, Lc. III, 6: videbit omnis caro salutare dei. Dedisti, inquam, secundum Hilarium, dando per aeternam generationem naturam divinam, per quam habet potestatem omnia continendi; Matth. XI, 27: omnia mihi tradita sunt a patre meo. Et supra V, 20: pater diligit filium, et omnia demonstrat ei quae ipse facit. Vel dedisti ei, scilicet christo homini, propter consortium personale ad filium tuum, ut sic caro haberet potestatem super carnem; Matth. Ult., 18: data est mihi omnis potestas in caelo et in terra. Dan.

C. VII, 14: dedit ei, scilicet filio hominis, potestatem et honorem et regnum.

Ad hoc, inquit, dedisti, ut scilicet sicut tu habes potestatem ut non ab homine aliquid accipias, sed ut teipsum ei conferas, ita et christo homini, ut omne quod dedisti ei, per aeternam praedestinationem, det eis, sibi datis, vitam aeternam. Supra X, 27: oves meae vocem meam audiunt, et ego cognosco eas.

Sed numquid vita aeterna data hominibus pertinet ad gloriam patris? immo, quia haec est vita aeterna, ut cognoscant te solum deum verum, et quem misisti iesum christum; idest, ut clarificetur pater in notitia hominum.

Sed hic duo sunt exponenda. Primo quidem quid est hoc quod dicit haec est vita aeterna ut cognoscant. Circa quod sciendum est, quod illa proprie vivere dicimus quae se ipsa movent ad operandum; quaecumque autem non nisi ab aliis moventur, non dicuntur viventia, sed mortua: et ideo omnes operationes ad quas operans movet se, dicuntur opera vitae, sicut velle, intelligere, sentire, augeri et moveri.

Dicitur autem aliquid vivere, dupliciter: aut quia habet opera vitae in potentia, et sic dormiens dicitur vivere vita sensitiva, quia habet potestatem movendi se, licet actu non moveatur; aut quia iam exercet opera vitae in actu, et tunc perfecte dicitur aliquid vivere: unde somnus dicitur dimidium vitae.

Inter opera autem vitae altius est opus intelligentiae, quod est intelligere; et ideo operatio intellectus maxime est vita. Sicut autem idem est sensus actu et sensibile in actu, ita intelligens in actu et res intellecta in actu.

Cum ergo intelligentia sit vita et intelligere sit vivere, sequitur quod intelligere rem aeternam sit vivere vita aeterna, deus est autem res aeterna, intelligere ergo et videre deum est vita aeterna.

Et ideo dominus dicit, quod in visione consistit vita aeterna, scilicet principaliter secundum totam suam substantiam. Amor autem est movens ad hanc, et quoddam eius complementum: nam ex delectatione quae est in fruitione divina, quam facit caritas, est complementum et decor beatitudinis: sed eius substantia in visione consistit; I Io. III, V. 2: videbimus eum sicuti est.

Secundo exponendum est hoc quod dicit te solum verum deum. Manifestum est enim quod christus loquebatur ad patrem, cum ergo dicat te solum verum deum, videtur quod solus deus pater sit deus verus. Quod quidem concedunt Ariani dicentes, filium differre a patre per essentiam, cum sit substantia creata, magis tamen et perfectius inter omnes creaturas patris divinitatem participans, intantum quod dicatur deus, sed non verus, quia non est deus per naturam, sed solus pater.

Sed contra hoc arguit Hilarius. Constat enim quod cum volumus scire de re aliqua utrum sit vera, ex duobus scire possumus: scilicet ex natura et ex virtute eius. Verum enim aurum est quod habet veri auri speciem; quod quidem scimus, si facit veri auri operationem. Si ergo habemus de filio quod habeat veram dei naturam, et hoc per veram operationem divinitatis, quam exercet, manifestum est quod est verus deus. Quod autem exerceat filius vera opera divinitatis, patet supra V, 19: quaecumque pater facit, haec et filius similiter facit. Et iterum dicit: sicut pater habet vitam in semetipso, non quidem participatam, ita et filio dedit vitam habere in semetipso; I Io. Ult., V. 20: ut simus in vero filio eius iesu christo.

Hic est verus deus et vita aeterna.

Dicit autem te solum deum, secundum Hilarium, non excludens aliquid. Unde non dicit absolute te solum, sed addit et quem misisti iesum christum; quasi diceret ut cognoscant te et quem misisti iesum christum, esse unum solum et verum deum: secundum illum modum loquendi: tu solus altissimus, iesu christe, cum sancto spiritu. Nec facit mentionem de spiritu sancto: quia ubicumque ponuntur pater et filius, et praecipue in his quae ad maiestatem divinitatis pertinent, cointelligitur spiritus sanctus, qui est nexus amborum.

Vel secundum Augustinum de trinitate, hoc dicit ad excludendum errorem quorumdam dicentium, quod haec est falsa: pater est deus, et filius est deus, et spiritus sanctus est deus; sed haec est vera: pater et filius et spiritus sanctus sunt unus deus. Et ratio istorum erat, quia, ut ab apostolo dicitur I Cor. I, 24, christus est dei virtus et dei sapientia. Manifestum est autem quod nullus potest dicere aliquem deum nisi habeat virtutem et sapientiam divinam.

Cum ergo isti vellent quod pater esset sapientia, quae est filius, dicebant ulterius, quod pater sine filio consideratus non esset deus, et etiam filius et spiritus sanctus. Et quia in missione designatur incarnatio filii dei, ideo per hoc quod dicit et quem misisti iesum christum, datur intelligi quod in vita aeterna gaudebimus etiam de humanitate christi; Is. XXXIII, 17: regem, idest christum, in decore suo videbunt. Supra X, V. 9: ingredietur, et pascua inveniet.

Hic ponitur meritum exaudiendae petitionis, et primo commemorat meritum; secundo postulat praemium, ibi et nunc clarifica me tu, pater.

Commemorat autem duplex meritum.

Scilicet doctrinae, dicens ego te clarificavi, scilicet in notitia hominum, manifestando per doctrinam; Is. XXIV, 15: in doctrinis glorificate deum. Item obedientiae: unde subdit opus consummavi.

Utitur praeterito pro futuro, scilicet clarificavi idest, clarificabo; et consummavi, idest consummabo: et hoc, quia iam inchoatum erat, et iterum quia imminebat hora passionis, quando hoc opus consummatum est.

Quod dedisti mihi, non iussisti: non enim sufficit quod christo et nobis mandetur divinitus; quia quidquid christus secundum quod homo fecit et nos facere possumus, est ex dono dei; Sap. VIII, 21: scivi quia non possum esse continens, nisi deus det.

Dedisti, inquam, mihi, per donum gratiae, ut facerem, idest, ut consummarem; eccli.

XXXVIII, 31: cor suum dabit in consummationem.

Sed quia obedientiae, et doctrinae christi praemium est gloria; Phil. II, V. 8: factus est obediens usque ad mortem, mortem autem crucis; propter quod et deus exaltavit illum, et donavit illi nomen quod est super omne nomen: ideo postulat praemium, dicens et nunc clarifica me tu, pater.

Quod non est intelligendum ut quidam putaverunt, sicut Augustinus dicit, quod natura humana in christo a verbo suscepta aliquando convertatur in verbum, et homo mutetur in deum; quia hoc nihil aliud esset quam ipsam naturam annihilari. Omne enim quod ita in aliud convertitur quod illud in quod convertitur non augeatur, annihilari videtur: divino autem verbo dei nihil augeri potest.

Et ideo, secundum Augustinum, intelligendum est et nunc clarifica me tu, pater, de praedestinatione christi hominis. Nam aliquid habemus in praedestinatione divina, et in effectu rei. Homo autem christus iesus, sicut et alii homines, praedestinatus fuit a deo patre; Rom. I, 4: qui praedestinatus est filius dei etc.. Et secundum hoc dicit et nunc, idest postquam clarificavi te, et consummavi opus quod dedisti mihi ut faciam, clarifica me tu, pater, apud temetipsum; idest, fac me sedere ad dexteram tuam; et hoc claritate quam habui priusquam mundus fieret, apud te, idest in tua praedestinatione; Mc. Ult., 19: dominus quidem iesus assumptus est in caelum, et sedet a dextris dei.

Vel aliter, secundum Hilarium.

Nam gloria hominum est quaedam conformitas ad gloriam dei, quamvis inaequalis; christus autem secundum quod deus, habuit gloriam ab aeterno apud patrem, scilicet divinam, et aequalem patri. Petit ergo hic quod in humanitate clarificetur, ut scilicet id quod ex tempore erat caro, et in corruptione transformata, gloriam eius, quae sine tempore est, claritatis acciperet. Non tamen aequalem, sed similem: ut scilicet sicut ab aeterno apud patrem immortalis et ad dexteram consedens fuit, ita et secundum quod homo immortalis efficiatur, et ad dei dexteram exaltetur.