Lectio 2

Postquam evangelista commendavit christi maiestatem hic commendat eius humilitatem, quam ostendit in pedum ablutione. Et primo praemittitur praeparatio christi ad humilitatis obsequium; secundo describitur ipsum obsequium, ibi deinde misit aquam in pelvim etc..

Circa primum sciendum est, quod christus in humilitatis obsequio se ministrum exhibet, secundum illud Matth. XX, V. 28: filius hominis non venit ministrari, sed ministrare, et dare animam suam redemptionem pro multis.

Ad bonum autem ministrum tria requiruntur.

Primo quod sit circumspectus ad omnia videnda quae deesse possunt ministerio, et hoc maxime impediretur si sederet vel iaceret: unde ministrorum est stare; et ideo dixit surgit a coena. Luc. XXII, 27: quis maior est, qui recumbit, an qui ministrat? secundo, quod sit expeditus ut possit omnia congrue peragere quae necessaria sunt ministerio: et ad hoc multum impedit vestium multitudo; et ideo dominus ponit vestimenta sua. Quod quidem significatum est Gen. XVII, 23, quod Abraham elegit expeditos vernaculos. Tertio, quod sit promptus ad serviendum, ut scilicet omnia habeat quae ad ministerium necessaria sunt. Lc. X, V. 40, dicitur de martha, quod satagebat circa frequens ministerium. Et inde est quod dominus cum accepisset linteum praecinxit se, ut sic paratus esset non solum ad lavandum pedes, sed etiam ad tergendum: ex quo universum conculcat tumorem, dum is qui ad deum vadit et a deo exivit, pedes lavit.

Mystice autem potest hoc factum ad duo referri: scilicet ad incarnationem christi, et ad passionem eius.

Si quidem referatur ad incarnationem, sic tria hic accipiuntur de christo. Primo quidem voluntas subveniendi humano generi, in hoc quod surgit a coena. Nam deus quamdiu patitur nos tribulari, residere videtur; sed cum nos a tribulatione eripit, videtur exurgere; ps.

XLIII, 26: exsurge, domine, adiuva nos.

Secundo, exinanitio eius: non quidem quod suae dignitatis maiestatem deponeret, sed eam occultaret, parvitatem assumendo; Is. XLV, V. 15: vere tu es deus absconditus. Et hoc signatur in hoc quod ponit vestimenta sua; Phil. II, 7: exinanivit semetipsum, formam servi accipiens. Tertio, assumptio nostrae mortalitatis in hoc quod praecinxit se linteo; Phil. II, 7: formam servi accipiens, in similitudinem hominum factus, et habitu inventus ut homo.

Si vero referatur ad passionem christi, tunc ad litteram vestimenta deposuit quando milites exuerunt eum, et super vestem suam miserunt sortem, infra XIX, 24. Tunc etiam linteo praecinctus est in sepulcro. In passione etiam deposuit vestimenta nostrae mortalitatis, et assumpsit linteum, idest candorem immortalitatis; Rom. VI, 9: christus resurgens ex mortuis, iam non moritur: mors illi ultra non dominabitur.

Consequenter cum dicit deinde misit aquam in pelvim etc., ponit christi obsequium: in quo commendatur eius humilitas quantum ad tria. Primo quidem quantum ad obsequii genus; quod fuit valde humile, ut dominus maiestatis se ad lavandum pedes servorum inclinaret. Secundo quantum ad obsequii multitudinem, quia misit aquam in pelvim, lavit pedes, et tersit etc.. Tertio quantum ad faciendi modum, quia non per alios, nec aliorum subsidio, sed per seipsum. Eccli. III, V. 20: quanto maior es, humilia te in omnibus.

Mystice autem per haec, tria possunt intelligi. Nam primo per hoc quod aquam misit in pelvim, signatur effusio sanguinis eius in terram. Sanguis enim iesu aqua dici potest, quia habet vim ablutivam; Apoc. I, 5: lavit nos a peccatis nostris in sanguine suo. Et inde est quod simul exivit aqua et sanguis de latere eius, ut daretur intelligi quod sanguis ille peccatorum ablutivus esset. Vel per aquam potest intelligi passio christi: nam in Scriptura aqua tribulationes significat, Ps. Lxviii, 2: salvum me fac, deus, quoniam intraverunt aquae usque ad animam meam, idest tribulationes. Misit ergo aquam in pelvim, idest, memoriam passionis fidelium animabus impressit per fidem et devotionem; Thren. III, 19: recordare paupertatis meae et transgressionis meae, absinthii et fellis.

Secundo per hoc quod dixit et coepit lavare, insinuatur humana imperfectio: nam apostoli post christum perfectiores erant, et tamen lotione indigebant aliquas habentes immunditias. Ut sic detur intelligi quod quantumcumque homo sit perfectus, nihilominus tamen magis perfici indiget, et aliquas immunditias contrahit, secundum illud Prov. XX, 9: quis potest dicere: mundum est cor meum, et purus sum a peccato? sed tamen huiusmodi immunditias habent in pedibus tantum. Quidam autem non solum in pedibus, sed etiam totaliter sunt infecti.

Illi enim totaliter terrenis immunditiis sordidantur qui supra eas iacent: unde qui totaliter et secundum affectum et secundum sensum amori terrenorum inhaerent, totaliter immundi sunt. Sed illi qui stant, idest mente et desiderio tendunt ad caelestia, immunditiam contrahunt solum in pedibus. Sicut enim hominem stantem oportet ad minus pedibus terram contingere, ita quamdiu vivimus in hac vita mortali, quae rebus terrenis ad sustentationem corporis indiget, ad minus ex parte sensualitatis aliquid contrahimus. Et ideo dominus praecepit discipulis, Lc. IX, 5 quod excuterent pulverem de pedibus eorum. Dixit autem coepit lavare, quia ablutio affectuum terrenorum hic incipit, et in futuro consummatur.

Tunc enim implebitur quod dicitur Is. XXXV, 8: via sancta vocabitur.

Sed attendendum, secundum Origenem, quod discipulorum pedes imminente passione coepit lavare, quia si diu ante lavisset eos, fuissent iterum sordidati. Unde tunc incepit quando post modicum abluturus erat eos aqua spiritus sancti, scilicet post passionem; Act. I, 5: vos autem baptizabimini spiritu sancto non post multos hos dies.

Sic ergo apparet sanguinis eius effusio per hoc quod misit aquam in pelvim; et peccatorum nostrorum ablutio per hoc quod coepit lavare pedes discipulorum.

Apparet, tertio, poenarum nostrarum in seipso susceptio: non enim solum maculas nostras lavit, sed poenas pro eis debitas in seipso assumpsit. Non enim poenae et poenitentiae nostrae sufficerent, nisi fundarentur in merito et virtute passionis christi.

Quod quidem apparet in hoc quod extersit pedes discipulorum linteo, scilicet corporis sui: I Petr. II, 21.

Consequenter cum dicit venit ergo ad simonem Petrum etc. Ponit exempli utilitatem per quamdam concertationem discipuli et magistri: in qua quidem concertatione dominus ostendit de isto exemplo, primo quod sit mysticum et quod sit necessarium, ibi dixit ei Petrus: non lavabis mihi pedes; secundo quod sit congruum, ibi dixit ei simon Petrus: domine, non tantum pedes meos, sed et manus et caput.

Circa primum duo facit.

Primo ponitur occasio verborum christi: secundo ipsa verba christi subduntur, ibi respondit iesus, et dixit ei etc..

Occasio quidem verborum christi fuit recusatio Petri recusantis suscipere humilitatis exemplum: et hoc est quod dicit venit ergo ad simonem Petrum etc..

Quod quidem tripliciter exponitur. Primo quidem, secundum Origenem, quod dominus coepit lavare ab ultimis. Et hoc ideo, quia sicut medicus plurimorum aegrorum intentus curae, ab his qui magis indigent, propriam curam incipit; sic et christus, qui pedes abluit discipulorum foedos, exorditur ab his qui erant magis foedi, et sic venit ad Petrum quasi minus aliis indigentem; Matth. XX, V. 8: incipiens a novissimis usque ad primos.

Et hoc quidem sonare videntur verba evangelii: coepit lavare pedes discipulorum, et postmodum sequitur venit ergo ad simonem Petrum. Ex quo videtur quod prius lavit pedes aliorum.

Si vero quaeratur quare Petrus hoc prae aliis recusavit, respondet Origenes, quia hoc fecit propter nimium fervorem amoris quem habebat ad christum. Alii vero discipuli cum timore quodam reverebantur christum, et ideo absque discussione omne factum sustinebant. Petrus vero eis ferventior secundum illud Ioan. Ult., 15: simon iona, diligis me plus his? dicit ei: etiam, domine, tu scis quia amo te ex amore fiduciam assumens, ferre recusat factum et causam inquirit; Eccli. VI, 11: amicus si permanserit fixus, erit tibi quasi coaequalis, et in domesticis tuis fiducialiter aget. Et ideo Petrus invenitur in Scriptura frequenter inquirere, et prompte proferre quae sibi meliora videntur.

Secundo exponitur, secundum chrysostomum, ut scilicet christus inceperit prius lavare pedes a primis apostolorum.

Sed quia proditor ille stultus erat et superbus, scilicet Iudas, prior ad pedum ablutionem recubuit ante Petrum. Nullus enim aliorum ausus fuisset Petrum praevenire. Unde de Iuda loquitur evangelista, dicens coepit lavare pedes discipulorum, scilicet Iudae, qui quidem utpote superbus et stultus, in nullo renisus est, nec recusavit ferre quod dominus faciebat. Sed postquam venit ad Petrum, qui reverebatur et diligebat magistrum, cum timore recusat, et causam facti inquirit: et simile fecisset quilibet aliorum.

Tertio vero exponitur, secundum Augustinum, quod ex verbis evangelistae non debemus intelligere quod dominus laverit prius pedes aliis discipulis, et postmodum venerit ad Petrum; sed quod evangelista, secundum consuetudinem suam, primo ponit factum, et postmodum narrat ordinem facti, sicut et supra VI, facit. Unde primo insinuat totum factum, scilicet quod lavit pedes discipulorum; et postmodum si quaeratur quomodo factum fuit, dicit quod primo venit ad simonem Petrum. Et ideo primo ipse recusavit dicens domine tu mihi lavas pedes? quae quidem verba magnum pondus habent.

Domine, inquit, tu, qui es filius dei vivi, mihi lavas pedes? qui sum simon bariona, idest simon iona, Matth. XVI, 17.

Item: domine, tu, qui es agnus incontaminatus, speculum sine macula, et candor lucis aeternae, mihi lavas pedes, qui homo peccator sum? secundum illud Lc. V, 8: exi a me, quia homo peccator sum. Domine, tu, qui es creator, mihi lavas pedes, qui sum creatura, et modicae fidei? haec dicebat Petrus territus ex consideratione maiestatis christi, secundum illud Hab. III, 1: consideravi opera tua, et expavi.

Consequenter cum dicit respondit iesus etc. Ponuntur verba christi, ex quibus ostenditur factum illud esse mysticum.

Unde dixit ei quod ego facio tu nescis modo, scies autem postea. Quod quidem factum, exemplum est et mysterium. Exemplum quidem humanitatis exhibendae; infra eodem exemplum enim dedi vobis, ut quemadmodum ego feci vobis, ita et vos faciatis. Mysterium autem interioris mundationis.

Infra eodem: qui lotus est non indiget nisi ut pedes lavet etc..

Dupliciter ergo potest intelligi hoc quod dicit quod ego facio. Uno modo, quod ego facio, idest, quomodo ego facio in exemplum, tu nescis modo, idest non intelligis, scies autem postea, tunc scilicet quando exposuit eis dicens: scitis quid ego fecerim vobis? infra eodem. Alio modo, quod ego facio, tu nescis modo; idest, hoc mysterium est, et secretum est, et significat interiorem mundationem, quae non potest fieri nisi per me, quod non intelligis modo, scies autem postea, scilicet recipiens spiritum sanctum; infra XVI, 12: multa habeo vobis dicere; sed non potestis portare modo. Cum autem venerit ille spiritus veritatis, docebit vos omnem veritatem.

Consequenter cum dicit dixit ei Petrus etc., ostendit factum illud esse mysticum, et primo ponit verba Petri praestantia occasionem verbis christi; secundo subiungit christi verba.

Dicit ergo primo Petrus non lavabis mihi pedes in aeternum, idest numquam.

Quasi diceret: absit a me ut hoc sustineam a magistro, domino et deo meo.

Et licet Petrus hoc ex zelo faceret, eius tamen zelus indiscretus et inordinatus erat; Rom. X, 2: zelum dei habent, sed non secundum scientiam.

Qui quidem zelus inordinatus erat propter tria: quia recusat quod utile erat et necessarium: nam, sicut dicitur Rom. III, 26, quid oremus, sicut oportet, nescimus; et ideo indiscrete recusamus recipere quod deus nobis largitur, etiam si contrarium videatur.

Sic etiam et Paulus petebat remotionem stimuli, II Cor. XII, 8, qui tamen ei utilis erat.

Item, quia videtur quamdam irreverentiam ad christum importare in hoc quod eius ordinationem infringere vult. Item, quia videtur vergere in derogationem sociorum, dum quod alii, secundum Origenem, a christo absque contradictione susceperant, ipse accipere recusabat, dicens non lavabis mihi pedes in aeternum.

Et ideo redarguit eum dominus dicens si non lavero te, non habebis partem mecum: quod quidem ad duo referri potest, videlicet ad factum quod christus faciebat, et ad signatum eius.

Sed si quidem referatur ad signatum, tunc planum est quod dicitur. Nullus enim aeternae haereditatis particeps fieri potest et christi cohaeres, nisi spiritualiter sit mundatus: quia hoc dicitur Apoc. XXI, 27: nihil coinquinatum intrabit. In Ps. XIV, 1: domine, quis habitabit in tabernaculo tuo? et respondens subdit: innocens manibus, et mundo corde. Quasi ergo dicat si non lavero te, non eris mundus, et, si non es mundus, non habebis partem mecum.

Sed si referatur ad factum, tunc dubium est utrum haec ablutio sit de necessitate salutis.

Ad quod dicendum est, quod sicut quaedam sunt prohibita quia mala, et quaedam mala quia prohibita, ita quaedam sunt praecepta quia necessaria, et quaedam necessaria quia praecepta. Hoc ergo ablutionis factum de quo dominus dicit si non lavero te, non habebis partem mecum, in se consideratum non est necessarium ad salutem, sed, supposito quod mandetur a christo, iam factum est necessarium I Reg. XV, 22: melior est obedientia quam victima; et ita: quasi scelus idolatriae nolle acquiescere.

Hic ostendit factum illud esse congruum. Et ponuntur primo verba Petri; secundo subditur responsio christi.

Sed in verbis Petri insinuatur ferventissimus amor eius ad christum. Nam supra, quando dominus dixit ei: quod ego facio, tu nescis modo, dederat ei intelligere hoc factum utile fore; tamen, hac utilitate neglecta, induci non poterat ad pedum ablutionem recipiendam. Sed quando dominus comminatus est separationem suam ab ipso, dicens: non habebis partem mecum, non solum ad illa, sed ad ulteriora recipienda se obtulit, dicens domine, non tantum pedes meos, sed et manus et caput. In hac enim responsione territus totum se offert ad abluendum, amore turbatus et timore. Ut enim legitur in itinerario clementis, Petrus adeo afficiebatur ad christi corporalem praesentiam, quam ferventissime dilexerat, quod post christi ascensionem cum dulcissimae praesentiae et sanctissimae conversationis memor erat, totus resolvebatur in lacrymas, ita ut genae eius viderentur adustae.

Sciendum est autem, quod in homine tria sunt: caput, quod est summum; pedes, qui sunt infimi: manus, quae sunt mediae.

Et similiter in interiori homine, scilicet in anima, est caput, ratio scilicet superior, qua anima inhaeret deo, I Cor. XI, 3: caput mulieris vir, idest superior ratio; manus autem, idest inferior ratio, quae vacat operibus activae; pedes autem sunt sensualitas.

Sed dominus sciebat discipulos suos mundos quantum ad caput, quia deo coniuncti erant per fidem et caritatem; et quantum ad manus, quia eorum sancta opera: sed quantum ad pedes, aliquos affectus terrenorum ex sensualitate habebant. Petrus autem timens christi comminationem, consentit non solum ad ablutionem pedum, sed etiam manus et capitis, dicens domine, non tantum pedes meos, sed et manus et caput. Quasi dicat: nescio an indigeam ablutione manus et capitis, nihil enim mihi conscius sum; sed non in hoc iustificatus sum: I Cor. V, 4, et ideo paratus sum lavare non tantum pedes, idest affectus inferiores, Cant. V, 3: lavi pedes meos, quomodo inquinabo illos, sed et manus, idest opera, Ps. XXV, 6: lavabo inter innocentes manus meas, et caput, idest rationem superiorem, Matth. VI, 17: faciem tuam lava.

Consequenter cum dicit dixit eis iesus, ponitur responsio domini, et primo dat quoddam generale documentum; secundo adaptat illud ad propositum, ibi et vos mundi estis, sed non omnes; tertio evangelista exponit verba christi, ibi sciebat enim quisnam esset qui traderet eum.

Dicit ergo primo: qui lotus est, non indiget nisi ut pedes lavet; sed est mundus totus; supple, praeter pedes, quibus terram tangit. Per quod datur intelligi quod apostoli iam baptizati erant. Dicit enim qui lotus est etc., et postea subdit vos mundi estis etc., quia scilicet baptizati erant.

Sed quidam dicunt, quod baptizati erant solum baptismate ioannis: quod non videtur verum, quia sic non erant loti, nam baptisma ioannis non mundabat interius a culpa. Et ideo dicendum, quod baptizati erant baptismo christi, secundum Augustinum.

Et si obiicis, quod christus non baptizabat, sed discipuli eius, ut dicitur supra IV, 2, dico quod non baptizabat turbas; sed discipulos suos sibi familiares et domesticos baptizavit.

Sed cum baptismus abstergat etiam sordes pedum, videtur quod qui lotus est, idest baptizatus, non indiget ut pedes lavet.

Sed ad hoc dicendum, quod si statim post baptismum transirent de mundo non utique indigerent hac ablutione, quia cum sint mundi toti, statim evolarent. Sed qui post baptismum vivunt in hac vita mortali non possunt ad tantum culmen perfectionis ascendere quin etiam inordinati motus sensualitatis de affectibus terrenis insurgant: et ideo oportet quod pedes lavent vel per martyrium, quod est baptismus sanguinis, vel per poenitentiam, quae est baptismus flaminis, ut evolare possint.

Consequenter cum dicit et vos mundi estis, sed non omnes, adaptat dominus ad propositum generale documentum.

Sed si mundi erant, quare iterum dominus eos abluebat? ad quod Augustinus dicit, quod mundi erant quantum ad manus et caput sed indigebant quantum ad pedes. Chrysostomus vero dicit, quod mundi erant non quidem simpliciter, quia nondum mundi erant ab immunditia originali: cum nondum christus passus esset, nondum solutum esset pretium nostrae redemptionis; sed quantum ad aliquid, mundi erant, scilicet ab erroribus Iudaeorum.

Origenes vero dicit, quod mundi erant, sed adhuc maiori mundatione opus erat, quia semper ratio aemulari debet charismata meliora, semper debet virtutum alta conscendere, iustitiae candore nitescere; apoc.

Ult., 2: qui sanctus est, sanctificetur adhuc.

Sed non omnes: quia unus eorum et caput et manus immundas habebat.

Et ideo consequenter evangelista ponit verba domini, dicens sciebat enim quisnam esset qui traderet eum, quasi dicat: ideo dixit non omnes, quia sciebat immunditiam Iudae proditoris. Duo enim hominem universaliter emundant: scilicet eleemosyna et misericordia in pauperes, Lc. XI, 41: date eleemosynam, et ecce omnia munda sunt vobis, et amor dei: Lc. VII, 47: dimissa sunt ei peccata multa, quoniam dilexit multum; Prov. X, 12: universa delicta operit caritas.

Haec enim duo deficiebant Iudae. Misericordia quidem, quia fur erat, et loculos habens, et defraudabat eleemosynas pauperum. Item amor ad christum, quia iam diabolus miserat in cor eius ut traderet eum principibus sacerdotum ad crucifigendum etc..