Lectio 5

Postquam dominus egit de origine suae doctrinae et docentis nec non de termino eius, hic consequenter invitat ad ipsam doctrinam, et primo ponitur christi invitatio; secundo turbarum dissensio, ibi ex illa autem hora etc..

Circa primum tria facit.

Primo ponitur invitandi modus; secundo ipsa invitatio, ibi si quis sitit, veniat ad me; tertio subditur expositio, ibi hoc autem dixit de spiritu.

Modus autem invitandi attenditur quantum ad tria; scilicet quantum ad tempus invitationis; quantum ad situm invitantis; quantum ad conatum vocantis.

Quantum ad tempus, quia in novissimo die magno festivitatis: nam, ut dictum est, festum illud celebrabatur septem diebus, et primus et ultimus dies solemniores erant, sicut et apud nos primus dies festi et octavus solemnis est magis. Hoc ergo quod hic dominus fecit, non fecit primo die, quia nondum ascenderat ierusalem, nec intermediis diebus, sed in novissimo; et hoc ideo, quia pauci sunt qui festa spiritualiter celebrant: et ideo non eos a principio ad doctrinam invitat, ne per vanitates sequentium dierum festorum aboleretur de cordibus eorum, quia, ut dicitur Lc. VIII, 7 verbum domini suffocatur a spinis, sed in ultimo die eos invitat, ut tenacius eorum cordibus imprimatur.

Quantum ad situm autem quia stabat iesus.

Ubi sciendum est, quod christus docuit sedens, et stans. Sedens, quidem docuit discipulos, Matth. V, 1; stans autem turbas, sicut hic. Et ideo ex hoc inolevit consuetudo in ecclesia, ut turbis praedicetur stando, religiosis vero et clericis sedendo. Cuius ratio est, quia cum praedicatio ad turbas sit quasi ad eas convertendas, fit per modum exhortationis; sed cum praedicatio ad clerum fit, quasi iam ad existentes in domo dei, est ut quaedam commemoratio.

Quantum ad conatum vero vocantis quia clamabat, ut scilicet ostenderet suam securitatem; Is. XL, 9: exalta in fortitudine vocem tuam... Exalta, noli timere. Et ut ab omnibus audiretur; Is. LVIII, 1: clama, ne cesses, quasi tuba exalta vocem tuam. Et ut ostendat magnitudinem dicendorum; Prov. VIII, V. 6: audite me, quia de rebus magnis locutura sum.

Consequenter cum dicit si quis sitit, veniat ad me, ponitur invitatio, et primo ostendit qui invitentur; secundum quis sit fructus invitationis.

Invitantur quidem sitientes; unde dicit si quis sitit, veniat ad me, et bibat.

Is. LV, 1: omnes sitientes, venite ad aquas.

Ideo enim sitientes vocat, quia tales sunt qui desiderant deo servire. Deus autem coacta servitia non acceptat; II Cor. IX, 7: hilarem datorem diligit deus. Et propter hoc dicebat Ps. LIII, 8: voluntarie sacrificabo. De istis dicitur Matth. V, 6: beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam. Quos quidem dominus non partialiter vocat, sed omnes; unde dicit si quis sitit, quasi dicat, quicumque est ille; Eccli. XXIV, 26: transite ad me, omnes qui concupiscitis me, et a generationibus meis implemini; I Tim. II, 4: vult omnes homines salvos fieri.

Invitat autem ad potandum; unde dicit et bibat. Potus enim iste est spiritualis refectio in cognitione divinae sapientiae et veritatis; etiam in impletione desideriorum. Is. Lxv, 13: servi mei bibent, et vos sitietis; Prov. IX, 5: venite, et comedite panem meum, et bibite vinum quod miscui vobis; Eccli. XV, 3: aqua sapientiae salutaris potabit illum.

Fructus autem huius invitationis est redundantia bonorum in alios; unde dicit qui credit in me, sicut dicit Scriptura, flumina de ventre eius fluent aquae vivae.

Quod quidem, secundum chrysostomum, legendum est sic: qui credit in me, sicut dicit Scriptura, hic subdistingue punctando; et postea subsequitur flumina de ventre eius fluent aquae vivae. Nam si dicis qui credit in me, et postea subsequatur sicut dicit Scriptura, flumina, etc., non videtur conveniens, quia hoc quod dicitur flumina de ventre eius fluent aquae vivae, non invenitur in aliquo libro veteris testamenti. Hoc ergo modo dicatur qui credit in me, sicut dicit Scriptura; idest, secundum Scripturae documenta; supra V. 39. Scrutamini Scripturas...

Ipsae sunt quae testimonium perhibent de me. Et tunc flumina de ventre eius fluent aquae vivae. Et dicit qui credit in me, cum supra dixerit qui venit ad me; quia idem est credere et venire; Ps. XXXIII, 6: accedite ad eum, et illuminamini.

Secundum Hieronymum vero, aliter punctatur sic: qui credit in me, et postea subditur sicut dicit Scriptura, flumina de ventre eius fluent aquae vivae. Quod, ut ipse dicit, de proverbiis sumptum est; Prov. V, 15: bibe aquam de cisterna tua, et fluenta putei tui: deriventur fontes tui foras.

Sciendum est autem, secundum Augustinum, quod flumina procedunt de fontibus sicut a principio. Qui autem bibit potum corporalem, non habet in se nec fontem, nec flumen, quia particulam aquae gustat: sed qui bibit credendo in christum, haurit fontem aquae, quo hausto, vivescit conscientia, quae est venter interioris hominis, et etiam ipsa fons erit. Unde dicitur supra IV, V. 13: qui biberit ex hac aqua, fiet in eo fons aquae salientis. Hic autem fons qui hauritur, est spiritus sanctus, de quo dicitur in Ps. XXXV, 10: apud te est fons vitae. Qui ergo bibit ita quod soli sibi proficit, dona gratiarum, quae per flumina signantur, non fluent aquae vivae de ventre eius; sed qui proximo festinat consulere, et diversa dona gratiarum recepta a deo aliis communicare, de ventre eius fluent aquae vivae. Propter quod dicit Petrus: unusquisque sicut accepit gratiam, in alterutrum illam administrantes.

Dicit autem flumina, ad significandum spiritualium donorum abundantiam fidelibus repromissam; Ps. Lxiv, 10: flumen dei repletum est aquis. Item eorum impetum; is.

C. XXVII, 6: qui ingredientur impetu a Iacob, florebit et germinabit Israel, et implebunt faciem orbis semine; et in Ps. XLV, 5: fluminis impetus laetificat civitatem dei. Unde, quia ex instinctu et fervore spiritus sancti movebatur apostolus, dicebat: caritas christi urget nos; et Rom. VIII, 14: qui spiritu dei aguntur, hi filii dei sunt.

Item donorum spiritus sancti divisionem: quia, ut dicitur I ad Cor. XII, 10: alii genera linguarum, alii genera sanitatum etc.. Huiusmodi autem flumina sunt aquae vivae, quia sunt continuatae suo principio, scilicet spiritui sancto inhabitanti.

Consequenter cum dicit hoc autem dixit de spiritu, exponit quae dixit, et primo ponitur expositio; secundo assignatur ratio expositionis, ibi nondum enim erat spiritus datus.

Dicit ergo dixit, quod flumina de ventre eius fluent aquae vivae. Sed hoc intelligendum esse evangelista dicit de spiritu quem accepturi erant credentes in eum, quia ipse est fons vitae et fluvius. Fons, de quo dicitur in Ps. XXXV, 10: apud te est fons vitae, et in lumine tuo videbimus lumen. Fluvius vero, quia a patre et filio procedit.

Apoc. Ult., 1: ostendit mihi Angelus fluvium aquae vivae splendidum tamquam crystallum, procedentem de sede dei et agni; Is. XLII, V. 1: dedit spiritum, scilicet obedientibus sibi.

Huius expositionis rationem assignat, dicens nondum enim erat spiritus datus; et dicit duo: scilicet quod nondum erat spiritus datus, et quod christus nondum erat glorificatus.

Circa primum est duplex opinio. Chrysostomus enim dicit, quod spiritus sanctus non fuit datus apostolis, quantum ad dona prophetica et miraculorum, ante resurrectionem christi. Unde gratia huius, quae dabatur prophetis a terra defecerat usque ad adventum christi, nec postmodum alicui data est usque ad praedictum tempus. Et si dicitur quod apostoli eiiciebant Daemonia ante resurrectionem, intelligendum est quod haec non spiritu eiiciebantur, sed ea quae a christo erat potestate. Quando enim mittebat eos, non dicitur dedit eis spiritum sanctum sed dedit eis potestatem: Matth. X, 1.

Sed hoc videtur contra illud quod dominus dicit Lucae XI, 19: si ego in beelzebub eiicio Daemonia, filii vestri in quo eiiciunt? sed constat quod ipse in spiritu sancto eiiciebat Daemonia, et filii, idest apostoli: unde manifestum est eos accepisse spiritum sanctum.

Et ideo dicendum est, secundum Augustinum, quod ante resurrectionem apostoli habuerunt spiritum sanctum etiam quantum ad dona prophetica et miraculorum. Et hic quod dicitur nondum erat spiritus datus, intelligendum de abundanti datione, et visibilibus signis; sicut datus fuit eis post resurrectionem et ascensionem in linguis igneis.

Sed cum spiritus sanctus sanctificet ecclesiam, et etiam modo accipiatur a fidelibus, quare nemo loquitur linguis omnium gentium sicut tunc? dicendum ad hoc, quod non est necessarium, ut Augustinus dicit. Quia iam universalis ecclesia linguis gentium loquitur, quia per spiritum sanctum datur caritas; Rom. V, V. 5: caritas dei diffusa est in cordibus nostris, et haec, faciens omnia communia, facit quemlibet cuilibet loqui. Unde dicit: si amas unitatem, etiam tibi habet quisquis in illa (idest ecclesia) aliquid habet. Tolle invidiam, et tuum est quod habeo: livor separat, caritas iungit: ipsam habeto, et cuncta habebis. In principio autem antequam ecclesia per mundum dilataretur, quia pauci erant, oportebat quod linguis omnium loquerentur, ut sic ecclesiam in omnibus fundarent.

Circa secundum, sciendum est, secundum Augustinum, quod hoc quod dicit iesus nondum fuerat glorificatus, intelligendum est de gloria resurrectionis; quasi dicat: nondum a mortuis resurrexerat, nondum ad caelos ascenderat. De qua dicitur Io. XVII, 5: clarifica me, pater. Et causa quare sic voluit prius glorificari quam daret spiritum sanctum, assignatur, quia spiritus sanctus ad hoc datur nobis, ut erigat corda nostra ab amore saeculi in resurrectionem spiritualem et totaliter currant in deum. Quia ergo vitam aeternam promisit spiritus sancti caritate ferventibus, ubi non moriemur, ubi nihil timebimus.

Ideo ipsum spiritum sanctum noluit dare nisi dum esset glorificatus, ut in corpore ostenderet vitam quam in resurrectione speramus.

Secundum chrysostomum vero, hoc non intelligitur de gloria resurrectionis, sed de glorificatione passionis: de qua, imminente passionis hora, dominus dicit infra c. XIII, 31: nunc glorificatus est filius hominis.

Et secundum hoc spiritus sanctus tunc primum datus est quando post passionem dixit apostolis: accipite spiritum sanctum etc.. Ideo autem non ante passionem datus est spiritus sanctus, quia, cum sit donum, non debuit dari inimicis, sed amicis.

Nos autem inimici eramus. Oportebat ergo prius offerri hostiam in ara crucis et inimicitiam in carne solvi, ut sic per mortem filii eius reconciliaremur deo, et tunc facti amici, donum spiritus sancti reciperemus etc..

Posita ergo christi ad spiritualem potum invitatione, hic consequenter agit evangelista de turbarum dissensione, et primo ponitur dissensio turbarum ad invicem; secundo dissensio in principibus, ibi venerunt ergo ministri.

Circa primum duo facit.

Primo ponuntur diversa dissidentium verba; secundo ponitur ipsa dissensio, ibi dissensio itaque facta est in turba.

Diversitas autem verborum turbarum ex diversitate opinionum turbarum de christo proveniebat, et ideo ponit tres opiniones turbarum: duas quidem iam accedentium ad spiritualem potum, tertiam vero resilientium.

Prima autem opinio erat quod dicebant christum prophetam esse; et ideo dicit ex illa ergo hora, quando scilicet in magno festivitatis die talia dixerat, turba cum audissent hos sermones eius, dicebant, illi scilicet qui iam illam aquam spiritualiter haurire coeperant, hic est vere propheta. Non solum prophetam eum dicunt, sed etiam verum, idest quasi antonomastice, intelligentes hunc esse de quo Moyses praedixit, deut.

C. XVIII, 15: prophetam suscitabit vobis deus de fratribus vestris: ipsum tamquam me audietis.

Alia opinio erat quia quidam dicebant hic est christus: isti enim magis ad potum accedebant, et sitim infidelitatis magis deposuerant. Et hoc etiam Petrus confessus est, Matth. XVI, 16: tu es christus filius dei vivi.

Tertia opinio est referentium contraria praedictis. Et primo obiiciunt contra opinionem dicentium eum esse christum; secundo obiectionem auctoritate confirmant.

Dicit ergo quidam autem, in suae infidelitatis ariditate permanentes, dicebant: numquid a Galilaea venit christus? noverant enim, prophetas, christum a Galilaea venturum, non praedixisse: et ideo credentes in Nazareth eum natum fuisse (ignorabant enim suae nativitatis locum esse bethlehem), hoc dicunt. Manifestum enim erat eum in Nazareth nutritum, sed paucis notus erat nativitatis locus. Quamvis tamen Scriptura non dicat christum in Galilaea nasciturum, praedixit tamen illuc eum primo declinaturum. Is.

C. IX, 1: primo tempore alleviata est terra zabulon et terra Nephthali, et novissimo aggravata est via maris trans iordanem Galilaeae gentium. Populus gentium qui ambulabat in tenebris, vidit lucem magnam, et habitantibus in regione umbrae mortis lux orta est eis. Praedixit etiam quod de Nazareth processurus esset. Is. XI, 1: flos de radice eius ascendet: ubi in Hebraeo habetur: Nazarenus de radice est etc..

Confirmant obiectionem auctoritate Scripturae, cum dicunt nonne Scriptura dicit, quia ex semine David et de bethlehem castello, ubi erat David, venit christus? quod autem de semine David venturus esset iesus, dicitur Ierem. XXIII, 5: suscitabo David germen iustum. Et II Reg. XXIII, 1, dicitur de David: dixit vir cui constitutum est de christo dei. Quod vero de bethlehem, dicitur Mich. V, 1: et tu, bethlehem, terra Iuda: ex te mihi egredietur qui sit dominator in Israel.

Consequenter cum dicit dissensio itaque facta est in turba propter eum, primo ponitur ipsa dissensio; secundo conatus quorumdam ex eis contra christum; tertio conatus repressio.

Dissensio autem facta est propter eum, scilicet christum, in turba. Frequenter enim contingit quod in cordibus malorum ex manifestatione veritatis causatur dissensio et turbatio. Unde et hoc in persona christi dicitur Ier. XV, 10: vae mihi, mater mea, ut quid me genuisti virum rixae, virum discordiae in universa terra? propter hoc dicebat dominus, Mt. X, 34: non enim veni mittere pacem, sed gladium.

Conatus autem, scilicet aliquorum, erat ad eum apprehendendum; unde dicit quidam autem ex eis, scilicet qui dixerant: numquid a Galilaea venit christus? etc., voluerunt apprehendere eum, scilicet ex inimicitia ad occidendum; Ps. Lxx, 2: persequimini et comprehendite; Ex. XV, 9: dixit inimicus: persequar et comprehendam. Sed tamen boni et fideles volunt christum apprehendere, ut eo fruantur; Cant. VII, 8: ascendam in palmam, et apprehendam fructus eius.

Repressio autem conatus est ex potestate christi: et ideo dicit sed nemo misit super illum manus, quia scilicet christus nolebat. In potestate sua erat hoc; infra X, V. 18: nemo tollit a me animam meam; sed ego pono eam a me ipso. Unde et quando voluit pati, non eos expectavit, sed ipse se eis obtulit; infra XVIII, 4: processit, et dixit ad eos, quem quaeritis? consequenter cum dicit venerunt ergo ministri ad pontifices et Pharisaeos, ponitur dissensio principum, et primo ponitur dissensio eorum ad ministros; secundo dissensio eorum ad invicem, ibi dixit Nicodemus.

Circa primum tria facit.

Primo ponitur redargutio principum ad ministros; secundo testimonium latum de christo a ministris; tertio reprehensionis conatus principum ad ministros.

In primo attende principum iniquitatem, cum dicunt, scilicet pontifices et Pharisaei, ministris quare non adduxistis eum? adeo enim mali erant, quod eis non poterant satisfacere ministri, nisi christo nocumentum inferrent; Pro. IV, 16: rapitur somnus ab oculis eorum, nisi supplantaverint.

Sed hic incipit quaestio litteralis: quia cum supra dictum est, quod ministri missi fuerunt ad capiendum iesum die festo mediante, idest quarto die; et hic ponatur reditus eorum post septimum diem, quando dixit: in novissimo autem die etc., videtur quod intermediis diebus vacaverunt.

Ad quod est duplex responsio. Una quod evangelista anticipavit murmur turbarum. Vel dicendum, quod forte tunc redierunt; sed hoc nunc commemorat, ut manifestet causam dissensionis inter principes.

In secundo attende ministrorum bonitatem in commendabili testimonio quod perhibuerunt de christo, dicentes numquam sic locutus est homo, sicut hic loquitur. Ubi redduntur commendabiles ex tribus. Primo ex admirationis causa: quia non propter miracula, sed propter doctrinam christum mirabantur, ex quo propinquiores efficiuntur veritati, et recedunt a consuetudine Iudaeorum, qui signa quaerunt, ut dicitur I Cor. I, 22.

Secundo ex conversionis facilitate: quia ad pauca verba christi, capti sunt, et allecti ad eius amorem. Tertio ex animi securitate: quia ipsis Pharisaeis, qui christo adversabantur, talia dicunt de christo numquam sic locutus est homo.

Et hoc rationabiliter: quia non solum homo erat, sed etiam dei verbum; et ideo verba sua erant virtuosa ad commovendum; ier.

C. XXIII, 29: numquid non verba mea quasi ignis sunt, dicit dominus, et quasi malleus conterens petram? et ideo dicitur Mt. VII, 29, quod erat docens sicut potestatem habens.

Erant etiam sapida ad dulcorandum; Cant. II, V. 14: sonet vox tua in auribus meis, vox enim tua dulcis; Ps. Cxviii, 103: quam dulcia faucibus meis eloquia tua. Erant utilia ad retinendum, quia promittebant bona aeterna; supra VI, 69: domine, ad quem ibimus? verba vitae aeternae habes; Is. XLVIII, 17: ego dominus docens te utilia.

In tertio attende detestari Iudaeorum perfidiam, qua conantur ministros a christo retrahere, unde responderunt eis, scilicet ministris, numquid et vos seducti estis? ubi tria faciunt.

Primo arguunt aestimatum ministrorum errorem; secundo proponunt exemplum principium; tertio excludunt exemplum turbarum.

Arguunt autem eos, cum dicunt numquid et vos seducti estis? quasi dicant: videmus vos delectatos esse in sermone illius.

Et revera laudabiliter seducti erant, quia dimisso malo infidelitatis, ad veritatem fidei sunt adducti: de qua dicitur Ier. XX, 7: seduxisti me, domine, et seductus sum.

Exemplum autem principum proponunt, ut magis eos avertant: unde dicit numquid ex principibus aliquis credidit in eum? ex duobus enim aliqui fide digni redduntur: scilicet ex auctoritate et ex religione.

Unde haec duo contra christum adducunt, quasi dicant: si christus esset acceptandus, utique acceptassent eum principes, in quibus est auctoritas, et Pharisaei, in quibus apparebat religio; sed nullus istorum credidit in eum: ergo nec vos debetis in eum credere. In his ergo impletur quod dicitur in Ps. Cxvii, V. 22: lapidem quem reprobaverunt aedificantes, scilicet principes et Pharisaei, hic factus est in caput anguli, idest in cordibus populorum.

Sed a domino factum est istud: quia bonitas eius praeponderat malitiae hominum.

Testimonium autem turbae excludunt, quia eorum malitiam confutant; et ideo dicunt sed turba haec quae non novit legem, maledicti sunt; et ideo non est standum cum eis. Hoc autem scriptum est, deut.

C. XXVII, 27: maledictus qui non permanserit in lege, nec eam opere perfecerit. Sed hoc male intelligebant, quia etiam illi qui non habent scientiam legis, et opera legis faciunt, magis permanent in lege quam habentes legis scientiam, et non servantes eam: de quibus dicitur Mt. XV, 8: populus hic labiis me honorat, cor autem eorum longe est a me; Iacob V: estote factores verbi, et non auditores tantum.

Consequenter cum dicit dixit Nicodemus ad eos, ponitur dissensio principum ad invicem, et primo ponitur Nicodemi exhortatio; secundo principum contradictio, ibi responderunt et dixerunt; tertio dissensionis terminatio.

Circa primum duo facit.

Primo praemittit quaedam de Nicodemo; secundo ponit eius exhortationem.

Praemittit autem tria de eo: quorum duo ostendunt intentionem dicendi, et tertium nequitiam principum.

Primum ergo pertinet ad fidem Nicodemi; unde dicit dixit ille qui venerat ad eum, idest crediderat: idem enim est venire ad christum, et credere in eum.

Secundum pertinet ad fidei suae imperfectionem, quia nocte venit. Si enim perfecte credidisset, non pertimuisset. Infra XII, 42: multi ex principibus crediderunt in eum; sed propter Pharisaeos non confitebantur, ut e synagoga non eiicerentur; de quibus unus erat Nicodemus.

Tertium pertinet ad principum falsitatem.

Dixerunt enim, quod nullus ex principibus et Pharisaeis in christum credidit, et ideo dicit qui erat unus ex ipsis; quasi dicat: si Nicodemus, qui est unus ex principibus, credidit in eum, manifestum est falsum esse quod principes et Pharisaei dicunt, scilicet quod nullus ex principibus credidit in eum. Ier.

C. XVI, 19: vere mendacium locutus est.

Exhortatio autem Nicodemi ponitur cum dicit numquid lex nostra iudicat hominem, nisi prius audierit ab ipso et cognoverit quid faciat? nam secundum leges civiles debet praecedere diligens inquisitio sententiam.

Unde dicitur Act. XV, 16: non est Romanis consuetudo damnare aliquem hominem, priusquam is qui accusatur, praesentes habeat accusatores, locumque defendendi accipiat ad abluenda crimina. Unde iob XXIX, 16: causam quam ignorabam, diligenter investigabam.

Propter hoc in lege Moysi, Ex. XXIII, 7, dicitur: innocentem et iustum non condemnabis, quia aversor impium.

Haec autem verba ideo dicit, quia cum fidelis esset, volebat eos ad christum convertere.

Quia tamen timidus erat, occulte hoc faciebat.

Credebat enim, quia si tantummodo christum vellent audire, quod verbum christi esset tantae efficaciae quod forte similes fierent illis qui missi fuerant ad iesum, et ad verba eius conversi sunt in facto eo ad quod missi fuerant.

Contradictio principum ponitur cum dicit responderunt et dixerunt ei etc..

Ubi primo comprehendunt eum quasi seductum; secundo quasi legis ignarum.

Quantum ad primum dicunt numquid et tu Galilaeus es, idest, a Galilaeo seductus.

Arbitrantur enim christum Galilaeum ex conversatione in Galilaea: et ideo omnes qui christum confitebantur, quasi in opprobrium Galilaeos vocant; Mt. XXVI, 69: respondit ancilla Petro: et tu Galilaeus es? infra IX, V. 27: numquid et vos vultis discipuli eius fieri? quantum ad secundum dicunt scrutare Scripturas, et vide, quia a Galilaea propheta non surgit; cum tamen esset legis doctor, nec de novo scrutari indigebat. Quasi dicant: licet tu sis doctor, tamen hoc ignoras: sicut supra dictum est III, 10, tu es magister in Israel, et haec ignoras? licet autem non habeatur expresse in Scriptura veteris testamenti quod de Galilaea propheta surgeret, hoc tamen habetur quod inde exire debeat dominus prophetarum, secundum illud Is. II, 1: flos, idest Nazarenus, de radice eius ascendet, et requiescet super eum spiritus domini.

Sed terminatio dissensionis ostenditur infructuosa; unde dicit et reversi sunt unusquisque, quasi infecto negotio, in domum suam, idest in propria, vacui fide, et fraudati a malo desiderio suo. Iob V, 13: consilium pravorum dissipat; Ps. XXXII, 10: dominus reprobat consilia principum, et cogitationes populorum dissipat. Vel, in domum suam, idest in malitiam infidelitatis et impietatis suae; Apoc. II, 13: scio ubi habitas, ubi sedes est Satanae: et tenes nomen meum, et non negasti fidem meam.