Lectio 5

Superius egit evangelista de praecursore, et teste verbi incarnati; in parte vero ista agit de ipso verbo incarnato: et circa hoc tria facit.

Primo ostendit adventus verbi necessitatem; secundo ex adventu verbi collatam nobis utilitatem, ibi in propria venit; tertio veniendi modum, ibi et verbum caro factum est.

Necessitas autem adventus verbi videtur esse defectus divinae cognitionis, quae in mundo erat. Unde hanc necessitatem sui adventus assignat, dicens, infra XVIII, 37: in hoc natus sum, et ad hoc veni. Ad insinuandum ergo hunc divinae cognitionis defectum, duo facit evangelista.

Primo ostendit quod iste defectus non est ex parte dei, neque ex defectu verbi; secundo ostendit quod est ex parte hominum, ibi et mundus eum non cognovit.

Quod autem non fuerit defectus ex parte dei et verbi, quin homines deum cognoscerent et illuminarentur a verbo, ostendit ex tribus.

Primo ex ipsius divinae lucis efficacia, quia erat lux vera, quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum; secundo ex ipsius divinae lucis praesentia, quia in mundo erat; tertio ex eius evidentia, quia mundus per ipsum factus est.

Non fuit ergo defectus divinae cognitionis in mundo ex parte verbi, quia efficax est.

Unde primo ostendit rationem huius efficaciae, quia erat lux vera; secundo ipsam eius efficaciam, quia illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum.

Est enim efficax divinum verbum ad illuminandum, quia erat lux vera. Quomodo autem verbum sit lux, et quomodo sit lux hominum, quia supra satis explanatum est, superfluum est ad praesens reiterare.

Istud tamen ad praesens est dicendum, quomodo sit lux vera.

Notandum est ergo ad huiusmodi evidentiam, quod verum in Scriptura tribus opponitur.

Aliquando enim dividitur contra falsum, sicut illud Eph. IV, 25: deponentes mendacium, loquimini veritatem. Aliquando autem dividitur contra figurale, sicut illud infra I, 17: lex per Moysen data est; gratia et veritas per iesum christum facta est, quia veritas figurarum legis facta est per christum.

Aliquando vero dividitur contra participans, sicut illud I Ioan. Ult., 20: ut simus in vero filio eius; qui scilicet non est filius per participationem.

Fuit autem ante adventum verbi in mundo quaedam lux, quam scilicet philosophi se habere iactabant; sed haec quidem falsa fuit, quia, ut dicitur Rom. I, 21: evanuerunt in cogitationibus suis, et obscuratum est insipiens cor eorum; dicentes enim se esse sapientes, stulti facti sunt; Ier. X, 14: stultus factus est omnis homo a scientia sua. Fuit etiam quaedam alia lux, quam gloriabantur se habere Iudaei ex doctrina legis; sed haec quidem lux erat lux figuralis; Hebr. X, 1: umbram habens lex futurorum bonorum, non ipsam imaginem rerum. Erat etiam in Angelis et in sanctis hominibus lux quaedam, inquantum specialiori modo per gratiam deum cognoscebant; sed haec lux participata erat; iob XXV, 3: super quem non resplendet lumen illius? quasi dicat: quicumque lucidi sunt, intantum lucent inquantum participant lumen illius, idest dei. Sed verbum dei non erat lux falsa, non figuralis, non participata, sed lux vera, idest per essentiam suam. Et ideo dicit erat lux vera.

In quo quidem excluditur duplex error, scilicet Photini, qui christum opinatus est ex virgine initium sumpsisse. Et ideo ne aliquis hoc suspicari posset, evangelista loquens de incarnatione verbi, dicit erat lux vera, scilicet ab aeterno, non solum ante virginem, sed ante omnem creaturam.

Excluditur etiam error Arii et Origenis dicentium christum non fuisse verum deum, sed per participationem tantum. Quod si verum esset, non esset lux vera, ut evangelista dicit. Sicut enim dicitur I Io. I, 5: deus lux est, non per participationem, sed lux vera. Si ergo verbum erat lux vera, manifestum est illud esse deum verum.

Patet ergo ratio efficaciae divini verbi ad divinam cognitionem causandam.

Efficacia autem ipsius verbi est, quia illuminat omnem hominem venientem.

Omne enim quod est per participationem, derivatur ab eo quod est per essentiam suam tale; ut omne ignitum est hoc per participationem ignis, qui est ignis per suam naturam.

Quia ergo verbum est lux vera per suam naturam, oportet quod omne lucens luceat per ipsum, inquantum ipsum participat. Ipse ergo illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum.

Sciendum est autem ad horum intellectum, quod mundus in Scriptura accipitur tribus modis. Aliquando enim ratione suae creationis, sicut hic inferius ait evangelista mundus per ipsum factus est. Aliquando autem ratione suae perfectionis, ad quam per christum pertingit, sicut illud II cor.

V, 19: deus erat in christo mundum reconcilians sibi. Aliquando ratione suae perversitatis sicut illud I Io. V, 19: totus mundus in maligno positus est.

Illuminatio seu illuminari per verbum, intelligitur dupliciter: scilicet de lumine naturalis cognitionis, de quo dicitur in Ps. IV, 7: signatum est super nos lumen vultus tui, domine.

Item de lumine gratiae, de quo dicitur Is. LX, 1: illuminare, ierusalem.

His duabus distinctionibus suppositis, facile solvitur dubitatio quae ex istis oritur.

Cum enim dicit evangelista illuminat omnem hominem, videtur subesse falsum, cum adhuc multi sint in mundo tenebrosi.

Si ergo nos, memores dictarum distinctionum, accipiamus mundum secundum quod ponitur ratione suae creationis; et illuminare, secundum quod accipitur pro lumine naturalis rationis, verbum evangelistae nullam habet calumniam: quia homines omnes venientes in hunc mundum sensibilem illuminantur lumine naturalis cognitionis ex participatione huius verae lucis, a qua derivatur quicquid de lumine naturalis cognitionis participatur ab hominibus.

Utitur autem evangelista hoc modo loquendi, ut dicat venientem in hunc mundum, non quod homines vixissent aliquo temporis spatio extra mundum, et postea venirent in mundum, cum hoc sit contra sententiam apostoli, Rom. IX, 11: cum enim nondum nati essent, aut aliquid egissent boni, aut mali (ut secundum electionem propositum dei maneret), non ex operibus, sed ex vocante dictum est etc.. Unde cum non egissent aliquid antequam nati essent, manifestum est quod anima non est antequam corpori coniungatur.

Dicit ergo venientem in hunc mundum, ut ostendat quod homines illuminantur a deo, secundum hoc scilicet quod veniunt in mundum, idest secundum intellectum qui est ab extrinseco. Homo enim ex duplici natura constituitur, corporali scilicet et intellectuali: et secundum corporalem quidem naturam, seu sensibilem, illuminatur homo lumine corporeo et sensibili; secundum animam vero et intellectualem naturam, illuminatur lumine intellectuali et spirituali. Cum ergo homo, secundum naturam corporalem non veniat in hunc mundum, sed sit ex mundo, sed secundum intellectualem naturam, quae est ab extrinseco, ut dictum est, sit a deo per creationem, unde dicitur Eccle. XII, 7: donec omnis caro in suam revertatur originem, et spiritus dirigatur ad deum qui fecit illum: ostendit evangelista quod haec illuminatio est secundum illud quod est ab extrinseco, scilicet secundum intellectum, cum dicit venientem in hunc mundum.

Si vero accipiatur illuminari pro lumine gratiae, sic hoc quod dicitur, illuminat omnem hominem potest tripliciter exponi.

Uno modo, secundum Origenem in illa Hom. Aquila grandis, exponitur hoc modo, ut accipiamus mundum ratione suae perfectionis, ad quam perducitur homo reconciliatus per christum. Et tunc dicitur illuminat omnem hominem venientem, per fidem, in hunc mundum, spiritualem, scilicet ecclesiam illuminatam lumine gratiae.

Alio modo, secundum chrysostomum, exponitur, accipiendo mundum ratione suae creationis, et talis est sensus: illuminat, scilicet verbum, quantum de se est, quia ex parte sua nulli deest, imo vult omnes salvos fieri, et ad agnitionem veritatis venire, ut dicitur I Tim. II, 4, omnem hominem venientem, idest qui nascitur in hunc mundum sensibilem.

Quod si aliquis non illuminatur, ex parte hominis est, avertentis se a lumine illuminante.

Tertio modo, secundum Augustinum, exponitur, ut ly omnem sit distributio accommoda.

Ut sit sensus illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum, non simpliciter, sed omnem hominem, qui illuminatur, scilicet quia nullus illuminatur nisi a verbo. Dicit ergo, secundum Augustinum, venientem, ut assignet rationem quare homo indiget illuminari; accipiendo tamen mundum ratione suae perversitatis et defectus. Quasi dicat: ideo indiget illuminari, quia venit in hunc mundum, perversitate et defectibus tenebrosum et ignorantia plenum. De mundo spirituali primo hominis; Lc. I, 79: illuminare his, qui in tenebris et in umbra mortis sedent.

Destruitur autem per verba praedicta error Manichaei ponentis, homines a principio contrario, idest diabolo, in mundo creatos fuisse: quia si homo fuisset creatura diaboli, veniens in mundum, non illuminaretur a deo, sive a verbo; quia christus venit in mundum, ut dissolvat opera diaboli; I Io. III.

Sic ergo patet ex efficacia divini verbi, quod defectus cognitionis in hominibus non est ex parte ipsius verbi: quia ad omnes illuminandos efficax est, cum sit lux vera quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum. Sed ne credas defectum ipsum esse ex remotione seu absentia verae lucis, hoc excludens evangelista, subdit: in mundo erat.

Simile huic habetur Act. XVII, 27: non longe est ab unoquoque nostrum, scilicet deus, in ipso enim vivimus, et movemur, et sumus.

Quasi dicat evangelista: verbum divinum efficax est et praesens est ad illuminandum.

Notandum vero quod in mundo dicitur aliquid esse tripliciter. Uno modo per continentiam, sicut locatum in loco; infra c. XVII, 11: hi in mundo sunt. Alio modo, sicut pars in toto; nam pars mundi dicitur esse in mundo, etiamsi non sit locata; sicut substantiae supernaturales, licet localiter non sint in mundo, tamen sunt ut partes Ps. Cxlv, V. 6: qui fecit caelum et terram, mare et omnia quae in eis sunt.

Neutro autem istorum modorum lux vera in mundo erat, quia nec localis est, nec pars universi: immo quodammodo (ut ita liceat loqui), totum universum est pars, bonitatem eius partialiter participans. Erat ergo in mundo tertio modo, sicut causa efficiens et conservans; Ier. XXIII, 24: caelum et terram ego impleo.

Sed tamen aliter est de verbo agente et causante omnia, et aliter de aliis agentibus.

Nam alia agentia operantur ut extrinsecus existentia: cum enim non agant nisi movendo et alterando aliquo modo quantum ad ea quae sunt extrinseca rei, ut extrinseca operantur.

Deus vero operatur in omnibus ut interius agens, quia agit creando. Creare autem est dare esse rei creatae. Cum ergo esse sit intimum cuilibet rei, deus, qui operando dat esse, operatur in rebus ut intimus agens. In mundo ergo erat ut dans esse mundo.

Consuetum est autem dici deum esse in omnibus per essentiam, praesentiam et potentiam.

Ad cuius intellectum sciendum est quod per potentiam dicitur esse aliquis in omnibus quae subduntur potentiae eius: sicut rex dicitur esse in toto regno sibi subiecto, per suam potentiam; non tamen ibi est per praesentiam, neque per essentiam. Per praesentiam dicitur esse in omnibus quae sunt in conspectu eius, sicut rex dicitur esse per praesentiam in domo sua. Per essentiam vero dicitur esse in illis rebus, in quibus est sua substantia: sicut est rex in uno loco determinato.

Dicimus enim deum esse ubique per potentiam, quia omnia eius potestati subduntur; Ps. Cxxxviii, 8: si ascendero in caelum, tu illic es...p si sumpsero pennas meas diluculo et habitavero in extremis maris: etenim illuc manus tua deducet me et tenebit me dextera tua. Per praesentiam vero, quia omnia nuda et aperta sunt oculis eius, quae sunt in mundo, ut habetur Hebr. IV, 13. Per essentiam autem, quia essentia sua intima est omnibus rebus: oportet enim de necessitate omne agens, inquantum agens, immediate coniungi suo effectui, cum movens et motum oporteat simul esse. Deus autem actor est et conservator omnium secundum esse uniuscuiusque rei. Unde, cum esse rei sit intimum in qualibet re, manifestum est quod deus per essentiam suam, per quam omnia creat, sit in omnibus rebus.

Notandum autem quod evangelista signanter utitur hoc verbo erat, cum dicit in mundo erat, ostendens ab initio creaturae semper ipsum fuisse in mundo, causans et conservans omnia: quia si ad momentum subtraheret deus virtutem suam a rebus conditis, omnia in nihilum redigerentur, et esse desinerent.

Unde Origenes satis ad hoc congruo exemplo utitur, dicens quod sicut se habet vox humana ad verbum humanum in mente conceptum, sic se habet creatura ad verbum divinum: nam sicut vox nostra est effectus verbi concepti in mente nostra, ita et creatura est effectus verbi in divina mente concepti; dixit enim et facta sunt. Ps. Cxlviii, V. 5. Unde sicut videmus quod statim, deficiente verbo nostro, vox sensibilis deficit, ita si virtus verbi divini subtraheretur a rebus, statim res omnes in ipso momento deficerent; et hoc quia est portans omnia verbo virtutis suae, Hebr. I, 3.

Sic ergo patet quod defectus divinae cognitionis non est in hominibus ex verbi absentia, quia in mundo erat; non est etiam ex verbi indivisibilitate seu occultatione, quia fecit opus, in quo similitudo evidenter relucet, scilicet mundum. Sap. XIII, 5: a magnitudine speciei et creaturae cognoscibiliter poterit eorum creator videri; et Rom. I, 20: invisibilia dei per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur. Et ideo statim evangelista subiungit et mundus per ipsum factus est, ut scilicet in ipso lux ipsa manifestaretur.

Sicut in artificio manifestatur ars artificis, ita totus mundus nihil aliud est quam quaedam repraesentatio divinae sapientiae in mente patris conceptae; Eccli. I, 10: sparsit illam super omnia opera sua.

Sic ergo patet quod defectus divinae cognitionis non est ex parte verbi, quia efficax est, cum sit lux vera; praesens est, quia in mundo erat; evidens est, quia mundus per ipsum factus est.

Unde autem sit huius defectus, ostendit evangelista consequenter, cum dicit et mundus eum non cognovit; quasi dicat, non est ex parte ipsius, sed ex parte mundi, qui eum non cognovit.

Dicit autem eum in singulari, quia supra verbum dixerat non solum lucem hominum, sed deum: unde cum dicit eum, intelligit deum.

Ponitur autem hic mundus pro homine: Angeli namque cognoverunt eum intelligendo; elementa cognoverunt eum obediendo; sed mundus, idest homo habitator mundi, eum non cognovit.

Et possumus hunc defectum cognitionis divinae referre vel ad naturam hominis, vel ad culpam.

Ad naturam quidem, quia licet omnia haec praedicta auxilia data sint homini, ut ducatur in cognitionem dei, tamen ratio humana in se deficiens est ab hac cognitione; iob XXXVI, V. 25: unusquisque intuetur eum procul; et iterum ibi: ecce deus magnus vincens scientiam nostram. Sed si aliqui eum cognoverunt, hoc fuit non inquantum fuerunt in mundo, sed inquantum fuerunt supra mundum, et tales quibus dignus non erat mundus, quia mundus eum non cognovit. Et est quasi ratio quare ab hominibus deus non cognoscitur.

Et sic mundus accipitur pro inordinato mundi amore; quasi dicat mundus eum non cognovit. Unde si aliquid aeternum in mente perceperunt, hoc fuit inquantum non erant de hoc mundo.

Si vero referatur ad culpam hominis, tunc hoc quod dixit mundus eum non cognovit, est quasi ratio quare ab hominibus deus non cognoscitur; et sic accipitur mundus pro inordinato mundi amatore. Quasi dicat mundus eum non cognovit, quia sunt mundi amatores.

Amor enim mundi, ut dicit Augustinus, maxime retrahit a dei cognitione; quia amor mundi inimicum dei constituit, iac.

C. IV, 4. Qui autem non diligit deum, non potest eum cognoscere; I Cor. II, 14: animalis homo non percipit ea quae sunt spiritus dei.

Notandum autem quod ex hoc solvitur quaestio gentilium, qui vane quaerunt: si a paucis temporibus filius dei pro salute humana mundo innotuit, videtur quod ante tempus illud naturam humanam despiceret.

Quibus dicendum est quod non despexit, sed semper fuit in mundo, et quantum in se est, cognoscibilis est ab hominibus; sed quod aliqui eum non cognoverunt, fuit eorum culpa, quia mundi amatores erant.

Notandum etiam quod evangelista loquitur de incarnatione verbi, ut ostendat idem esse verbum incarnatum, et quod erat in principio apud deum et deus.

Resumit quae de ipso supra dixerat. Ibi enim dixerat quod verbum erat lux hominum; hic vero dicit quod erat lux vera. Ibi quod omnia per ipsum facta sunt; hic vero et mundus per ipsum factus est. Supra vero dixit, quod sine ipso factum est nihil, idest, secundum unam expositionem, omnia conservans; hic vero dicit in mundo erat, mundum et omnia creans et conservans. Ibi dixit: et tenebrae eam non comprehenderunt; hic vero et mundus eum non cognovit.

Et ideo totum hoc quod sequitur ab illo loco erat lux vera, videtur quaedam explicatio superiorum.

Possumus etiam ex praedictis accipere triplicem rationem, quare deus voluit incarnari.

Una est perversitas humanae naturae, quae ex sui malitia iam obtenebrata erat vitiorum et ignorantiae obscuritate. Unde supra dixerat quod tenebrae eam non comprehenderunt.

Venit ergo in carnem deus, ut tenebrae possent apprehendere lucem, idest cognitionem eius pertingere. Is. IX, 2: populus, qui ambulabat in tenebris, vidit lucem magnam.

Secunda propter insufficientiam prophetici testimonii. Venerunt enim prophetae, venerat ioannes; sed sufficienter illuminare non poterant, quia non erat ille lux. Unde necessarium erat ut post prophetarum vaticinia, post ioannis adventum, lux ipsa veniret, et sui cognitionem mundo traderet; et hoc est quod apostolus dicit, Hebr. I, 1: multifarie, multisque modis olim deus loquens patribus in prophetis, novissime locutus est nobis in filio; et II Petr. I, 19: habetis propheticum sermonem, cui bene facitis attendentes, donec dies illucescat.

Tertia propter creaturarum defectum. Nam creaturae insufficientes erant ad ducendum in cognitionem creatoris; unde mundus per ipsum factus est, et ipsum non cognovit.

Unde necessarium erat ut ipse creator per carnem in mundum veniret, et per seipsum cognosceretur: et hoc est quod apostolus dicit, I Cor. I, 21: nam, quia in dei sapientia mundus non cognovit per sapientiam deum, placuit deo per stultitiam praedicationis salvos facere credentes.