Lectio 3

Hic tradit doctrinam de potestate vivificativa. Et primo ponitur ipsa doctrina; secundo confirmatio eius, ibi si ego testimonium perhibeo de meipso, testimonium meum non est verum.

Circa primum duo facit.

Primo proponit doctrinam eius de potestate vivificativa in communi; secundo in speciali, ibi et maiora his demonstrabit ei opera.

Circa primum tria facit.

Primo insinuat potestatis suae originem; secundo ipsius potestatis magnitudinem, ibi quaecumque enim ille fecerit, haec et filius similiter facit.

Tertio assignat utriusque rationem, ibi pater enim diligit filium.

Considerandum autem circa primum, quod Ariani ex his verbis quae hic dominus dicit non potest filius a se facere quidquam etc., errorem suum confirmare nituntur, scilicet quod filius minor sit patre, quia, secundum quod evangelista dixit, Iudaei persequebantur christum, quia faciebat se aequalem deo. Quod videns dominus, Iudaeos ex hoc moveri, volens hoc excludere, ut Ariani dicunt, talia verba subiunxit, ut se aequalem patri non esse monstraret, dicens: amen, amen dico vobis, non potest filius a se facere quidquam, nisi quod viderit patrem facientem; quasi dicat: non intelligatis me per hoc quod dixi pater meus operatur, et ego operor, sic operari quasi ego sim ei aequalis, quia nihil possum facere a meipso. Quia ergo filius non potest facere quidquam, nisi quod viderit patrem facientem, utique minor est patre, ut ipsi dicunt.

Sed hic intellectus falsus est et erroneus: quia si filius non esset aequalis patri, tunc non esset filius idem cum patre, quod est contra illud, infra X, 30: ego et pater unum sumus. Nam aequalitas attenditur secundum magnitudinem, quae in divinis est ipsa essentia.

Unde si esset patri inaequalis, differret ab eo secundum essentiam.

Ad verum autem huius intellectum, sciendum est, quod in his quae in filio minorationem importare videntur, posset dici ab aliquibus haec de christo dicta esse secundum naturam assumptam, sicut dicitur infra XIV, V. 28: pater maior me est. Unde secundum hoc vellent dicere, quod hoc quod dominus dicit non potest filius a se facere quidquam, intelligendum est de filio secundum naturam assumptam. Quod quidem stare non potest, quia secundum hoc oporteret dicere quod omnia quae filius dei fecit in natura assumpta, pater ante eum fecisset; puta quod siccis pedibus super mare ambulasset, sicut christus ambulavit, alias non diceretur nisi quod viderit patrem facientem.

Sed si dicatur, quod quaecumque christus in carne fecit, etiam deus pater fecit, inquantum in eo pater operatur, secundum illud, infra XIV, 10: pater autem in me manens ipse facit opera; ut sit sensus: non potest filius a se facere quidquam, nisi quod viderit patrem facientem, in seipso, scilicet filio. Sed nec hoc stare potest, quia secundum hoc ea quae sequuntur, non possent ei adaptari, scilicet quaecumque ille fecerit, haec et filius similiter facit. Numquam enim secundum naturam assumptam filius creavit mundum, sicut pater creavit. Non ergo ad naturam assumptam referendum est quod dicitur.

Secundum Augustinum autem, alius modus est intelligendi ea quae videntur in filio minorationem importare, licet non importent: ut scilicet referantur ad originem filii a patre. Quia licet filius sit aequalis patri per omnia, tamen hoc ipsum habet a patre per aeternam generationem; sed pater a nullo habet, cum sit ingenitus.

Unde secundum hoc continuatur sic. Quid scandalizati estis, quia patrem meum dixi deum, et quia aequalem me feci deo? amen, amen dico vobis, non potest filius a seipso facere quidquam; quasi dicat: ita sum aequalis patri, ut ab illo sim, non ille a me; et quidquid ego habeo ut faciam, est mihi a patre.

Secundum hunc ergo modum in his verbis fit mentio de potestate filii, per hoc verbum potest, et de eius operatione per hoc verbum facere. Et ideo utrumque potest hic intelligi: ut scilicet ostendatur primo derivatio potestatis filii a patre; secundo vero ut ostendatur conformitas operationis filii ad operationem patris.

Quantum ad primum, exponit Hilarius hoc modo. Supra dominus dixit se esse aequalem patri. Sed aliqui haeretici propter auctoritates Scripturae, quae dicunt unitatem et aequalitatem filii ad patrem, attribuunt filio quod sit ingenitus, sicut sabelliani, dicentes filium esse idem cum patre in persona.

Ne ergo hoc intelligas, dicit: non potest filius a se facere quidquam, nam potentia filii idem est quod natura eius. Ab eo ergo filius habet posse a quo habet esse; esse autem habet a patre, infra XVI, 28: exivi a patre, et veni in mundum: a quo etiam habet naturam, quia deus est de deo, ergo ab eo habet posse.

Sic ergo hoc quod dicit: non potest filius facere quidquam, nisi quod patrem viderit facientem, tantum valet ac si dicatur: filius, sicut non habet esse nisi a patre, ita nec posse facere aliquid nisi a patre.

In naturalibus enim ab eodem aliquid accipit posse operari a quo recipit esse, sicut ignis ab eo recipit quod possit ascendere sursum a quo recipit formam et esse. Nec tamen per hoc quod dicit non potest filius a se facere quidquam, importatur inaequalitas: quia hoc pertinet ad relationem; quaestio autem aequalitatis et inaequalitatis pertinet ad quantitatem.

Per hoc autem quod dicit nisi quod viderit patrem facientem, posset alicui falsus intellectus subintrare, ut crederet filium hoc modo facere, quia vidit patrem facientem; scilicet, quod pater primo fecit, hoc viso, filius postea inceperit facere; ad modum duorum fabrorum, magistri scilicet et discipuli, qui arcam facit secundum modum quem viderit magistrum facere. Quod quidem non est verum de verbo; nam supra dicitur: omnia per ipsum facta sunt. Ergo pater non fecit aliquid, ita quod filius videret fieri, et addisceret.

Sed hoc dictum est ut designetur communicatio paternitatis filio per generationem, quae convenienter designatur hoc verbo viderit, quia per visum et auditum in nos ab alio scientia transfunditur. Nam per visum quidem scientiam a rebus accipimus, per auditum vero a sermonibus. Filius autem non est aliud quam sapientia, secundum illud eccli.

XXIV, 5: ego ex ore altissimi prodii primogenita ante omnem creaturam. Et sic derivatio filii a patre nihil aliud est quam derivatio divinae sapientiae. Quia ergo visio designat derivationem cognitionis et sapientiae ab alio, recte per visionem generatio filii a patre designatur, ut sic nihil aliud sit filium videre patrem facientem, quam procedere intelligibili processione a patre operante.

Potest autem et de huiusmodi, secundum Hilarium, alia ratio assignari; scilicet, ut per hoc quod dicit viderit, excludatur omnis imperfectio a generatione filii vel verbi; nam in generatione materiali illud quod generatur, paulatim per incrementa temporum ab imperfecto ad perfectum perducitur: non enim iam perfectum est aliquid quando generari incipit. Sed hoc in generatione aeterna locum non habet, cum sit generatio perfecti a perfecto. Et ideo dicit nisi quod viderit filius patrem facientem. Cum enim videre sit actus perfecti, manifestum est quod filius statim perfectus genitus est, tamquam statim videns, et non per incrementa temporum ad perfectum perducitur.

Quantum vero ad secundum exponit chrysostomus, scilicet ad ostendendum conformitatem patris ad filium, quantum ad operationem, hoc modo. Dico quod licet mihi operari in sabbato, quia et pater meus continue operatur, cui non possum operari contrarium; et hoc quia non potest filius a se facere quidquam etc.. Tunc enim quis aliquid a se facit, cum in faciendo non se conformat alteri. Quicumque autem est ab alio, si discordat ab eo, peccat; infra VII, 18: qui a semetipso loquitur, gloriam propriam quaerit.

Quicumque ergo existens ab alio, a semetipso operatur, peccat; filius autem est a patre: ergo si operatur a semetipso, peccat; quod est impossibile. Per hoc ergo quod dicit dominus, filius non potest a se facere quidquam etc., nihil aliud insinuat, quam quod filius non potest peccare. Quasi dicat: iniuste persequimini me de solutione sabbati, quia non possum peccare, quia non operor contraria patri meo.

Utramque autem expositionem, scilicet Hilarii et chrysostomi, facit Augustinus, licet in diversis locis.

Consequenter cum dicit quaecumque enim ille fecerit, haec et filius similiter facit, ponitur magnitudo potestatis christi et excludit in his tria circa potestatem suam: scilicet particularitatem, diversitatem et imperfectionem.

Particularitatem: quia, cum sint diversa agentia in mundo, et agens primum universale virtutem habeat super omnia agentia, alia vero agentia, quae sunt ab ipso, tanto particularis virtutis sint, quanto sunt inferiora in ordine causalitatis, posset ex hoc aliquis credere, quod cum filius non sit a se, habeat potestatem particularem respectu aliquorum existentium, et non universalem respectu omnium, sicut habet pater. Et ideo hoc excludens dicit quaecumque enim ille, idest pater, fecerit, idest ad omnia ad quae se extendit potestas patris, extendit se etiam potestas filii. Supra I, 3: omnia per ipsum facta sunt.

Diversitatem vero, quia aliquando unum, ab alio existens, potest quidem facere quaecumque ille a quo est facit, nihilominus tamen illa quae facit, non sunt eadem cum illis quae ille a quo est facit. Sicut si unus ignis existens ab alio, potest facere quaecumque alius facit, puta comburere, sed tamen alia comburit iste, alia ille, licet eadem sit combustio utriusque secundum speciem. Ne ergo intelligas sic operationem filii diversam esse ab operatione patris, dicit haec, idest non diversa, sed eadem.

Imperfectionem vero, quia quandoque contingit aliquod unum et idem ex duobus agentibus fieri, sed ab uno quidem sicut a principali et perfecto, ab alio vero sicut ab instrumento et imperfecto; sed non similiter, quia aliter agit principale agens, et aliter instrumentum, quia instrumentum imperfecte agit, utpote in virtute alterius. Ne ergo sic intelligas filium facere quaecumque facit pater, addit similiter, idest, potestate qua pater facit, facit et filius; quia eadem virtus et eadem perfectio est in patre et filio; Prov. VIII, 30: cum eo eram cuncta componens.

Consequenter cum dicit pater enim diligit filium, assignat rationem utriusque, scilicet originis et magnitudinis potestatis filii; quae quidem ratio assignatur ex dilectione patris, qui diligit filium; unde dicit: pater enim diligit filium.

Sed ad sciendum quomodo dilectio patris ad filium sit ratio originis, seu communicationis potestatis filii, attendendum est, quod dupliciter aliquid diligitur. Cum enim bonum solum sit amabile, aliquod bonum potest se dupliciter ad amorem habere, scilicet vel ut causa amoris, vel ut ab amore causatum. In nobis autem bonum causat amorem; nam causa amoris nostri ad aliquem est bonitas eius.

Non enim ideo bonus est, quia nos eum diligimus; sed ideo diligimus eum, quia bonus est: unde in nobis amor causatur a bono.

Sed in deo aliter est, quia ipse amor dei est causa bonitatis in rebus dilectis: quia enim deus diligit nos, ideo boni sumus, nam amare nihil est aliud quam velle bonum alicui.

Cum ergo voluntas dei sit causa rerum, quia omnia quaecumque voluit, dominus, fecit, ut dicit Ps. Cxiii, 3, manifestum est quod amor dei, causa est bonitatis in rebus. Unde dionysius dicit, VI cap. De divinis nominibus, quod divinus amor non permisit eum sine germine esse. Ergo si consideremus originem filii, videamus utrum amor quo pater diligit filium, sit principium originis vel procedat ab ea.

Amor autem in divinis dupliciter accipitur; scilicet essentialiter, secundum quod pater diligit et filius et spiritus sanctus; et notionaliter, seu personaliter, secundum quod spiritus sanctus procedit ut amor. Sed neutro horum modorum amor dictus, potest esse principium originis filii. Nam secundum quod accipitur essentialiter, sic importat actum voluntatis.

Si ergo esset principium originis filii, sequeretur quod pater genuisset filium voluntate, non natura: quod est erroneum. Similiter etiam nec amor notionaliter sumptus, qua pertinet ad spiritum sanctum, quia tunc sequeretur quod spiritus sanctus esset principium filii: quod est erroneum; immo nullus haereticus hoc dixit. Licet enim amor notionaliter sumptus sit principium omnium donorum quae nobis donantur a deo, non tamen est principium filii, sed potius ipse a patre filioque procedit.

Sic ergo dicendum, quod ratio ista non sumitur ex dilectione ut ex principio, sed ut ex signo. Cum enim similitudo sit causa dilectionis (omne enim animal diligit simile sibi): ubi invenitur perfecta similitudo dei, ibi invenitur etiam perfecta dilectio dei. Perfecta autem similitudo patris in filio est secundum illud Coloss. I, 15: qui est imago invisibilis dei; Hebr. I, 3: qui cum sit splendor, gloria et figura substantiae eius. Perfecte ergo filius a patre diligitur: et ideo quia perfecte diligit eum, signum est quod pater omnia ostenderit ei et communicaverit ei suam potestatem et naturam. Et de huius dilectione dicitur supra II, 35: pater diligit filium, et omnia dedit in manu eius. Et Matth. III, 17: hic est filius meus dilectus.

Circa hoc autem quod sequitur et omnia demonstrat ei quae ipse facit, sciendum est, quod dupliciter potest aliquis alicui sua opera demonstrare. Vel quantum ad visum, sicut artifex ea quae facit demonstrat discipulo; vel quantum ad auditum, sicut quando verbo instruit eum.

Quocumque ergo istorum modorum accipiatur demonstrat, sequi potest duplex inconveniens: quod tamen non est in ista demonstratione, qua pater demonstrat filio. Si enim pater dicatur demonstrare filio quantum ad visum, primo quidem sequitur in istis inferioribus quod prius operetur aliquid quod alteri demonstrat; deinde quod seorsum ab eo cui demonstrat. Sed pater non demonstrat filio ea quae prius facit, quia ipse filius dicit Prov. VIII, 22: dominus possedit me in initio viarum suarum, antequam quidquam faceret.

Neque etiam ea quae seorsum a filio facit: quia pater omnia operatur per filium; supra I, 3: omnia per ipsum facta sunt.

Si autem accipiatur demonstratio quantum ad auditum, duo videntur sequi: nam qui verbo docet, primo demonstrat ignoranti; deinde verbum est inter demonstrantem et cui fit demonstratio. Sed neutro modo pater demonstrat filio: non enim sicut ignoranti, cum filius sit sapientia patris, I Cor. I, 24: christum dei virtutem et dei sapientiam; nec aliquo alio verbo medio, quia ipse filius est verbum patris, supra I: verbum erat apud deum.

Dicitur ergo pater omnia quae facit demonstrare filio, inquantum communicat ei notitiam omnium suorum operum: sic enim magister dicitur demonstrare discipulo, inquantum dat ei notitiam eorum quae facit.

Unde, secundum Augustinum, demonstrare patrem filio, nihil aliud est quam patrem generare filium. Et filium videre quae pater facit, nihil aliud est quam filium esse et naturam a patre recipere.

Potest tamen dici demonstratio illa similis visuali, inquantum ipse filius est splendor visionis paternae, ut dicitur Hebr. I, 3: nam pater videns se et intelligens, concipit filium, qui est conceptus huius visionis. Potest etiam esse similis ei quae fit per auditum, inquantum filius procedit a patre ut verbum. Ut si dicatur quod pater omnia demonstrat filio, inquantum producit ipsum ut splendorem, et conceptum suae sapientiae, et verbum. Hoc ergo quod dicit demonstrat, refertur ad illud quod supra dixit: non potest filius a se facere quidquam, nisi quod viderit patrem facientem.

Hoc vero quod dicit omnia, refertur ad illud quod dixit: quaecumque enim ille fecerit, haec similiter et filius facit.