Lectio 3

Hic dominus solvit emergentem dubitationem discipuli, et primo ponitur ipsius dubitantis positio; secundo dubitationis remotio, ibi dicit ei iesus etc..

Circa primum sciendum, quod dominus supra discipulis promisit quoddam futurum, scilicet perfectam dei cognitionem, cum dixit: amodo cognoscetis eum: aliud praeteritum, scilicet quod viderunt eum.

Quod audiens Philippus, credebat se vidisse patrem; sed petit eius cognitionem, dicens domine, ostende nobis patrem: ut petitio huius ostensionis non referatur ad visionem, sed ad cognitionem, et sufficit nobis. Nec mirum, quia visio patris est finis omnium desideriorum et actionum nostrarum, ita ut nil amplius requiratur; Ps. XV, 11: adimplebis visione vultus tui; Ps. Cii, 5: qui replet in me laetitia cum vultu tuo, idest, in bonis desiderium tuum.

Hic removetur dubitatio, et primo ponitur dubitationis remotio; secundo subditur dictorum manifestatio, ibi verba quae ego loquor vobis, a meipso non loquor.

In prima primo arguit tarditatem; secundo instruit veritatem, ibi Philippe, qui videt me, videt et patrem; tertio reprobat petitionem, ibi quomodo tu dicis: ostende nobis patrem? dicit ergo primo tanto tempore vobiscum sum, et non cognovistis me? quasi dicat: ex diuturna conversatione qua tanto tempore vobiscum conversatus sum, debuissetis me cognoscere. Et si cognovissetis me, cognosceretis utique et patrem. Ex hoc ergo quod tu non cognoscis patrem, das intelligere quod tu non cognoscis me: in quo arguendus es tarditatis; Matth. XV, 16: adhuc et vos sine intellectu estis? Hebr. V, 12: cum deberetis magistri esse propter tempus, rursum indigetis ut vos doceamini.

Sed hic incidit dubitatio: quia supra dominus dixit discipulis, quod eum sciebant, cum dixit, viam scitis etc., hic autem videtur dicere contrarium, dicens si cognovissetis me, et patrem meum utique cognovissetis.

Sed dicendum, secundum Augustinum, quod inter discipulos aliqui erant qui christum secundum quod erat verbum dei, cognoscebant: quorum unus erat Petrus, ubi dixit: tu es christus filius dei vivi. Alii erant qui vere eum non cognoscebant, intra quos erat Philippus. Quantum ergo ad primos dicit dominus: quo ego vado scitis; sed quantum ad secundos dicit si cognovissetis me, et patrem meum utique cognovissetis.

Vel aliter. Christus dupliciter cognosci poterat: scilicet secundum humanam naturam, et sic omnes sciebant; et quantum ad hoc dicit: et quo ego vado, scitis, et viam scitis.

Et secundum divinam, et sic eum nondum perfecte cognoverant; et quantum ad hoc dicit si cognovissetis me, et patrem meum utique cognovissetis. Et hoc patet per hoc quod subdit Philippe, qui videt me, videt et patrem; quasi diceret: si cognosceretis me, cognosceretis patrem; et sic non diceres ostende nobis patrem, quia iam vidisses eum, me viso; supra VIII, 19: si me sciretis, forsitan et patrem meum sciretis.

Sed ex hoc Sabellius erroris sui fulcimentum sumit, dicens: quid est hoc quod dixit qui videt me, videt et patrem, nisi quia idem ipse sit pater et filius? ad hoc dicit Hilarius: si hoc ita esset, dominus dixisset qui videt me, videt patrem, nulla coniunctione apposita; sed quia coniunctionem addidit, dicens videt et patrem, distinctionem ostendit. Et est similis modus loquendi, secundum Augustinum, sicut quis de duobus similibus loquens dicit: si vidisti istum, vidisti et illum. In filio autem est perfectissima similitudo patris; et ideo dicit qui videt me, videt et patrem.

Sed adhuc in filio est maior similitudo quam in hominibus, quia in eis numquam potest esse similitudo secundum eamdem formam vel qualitatem numero, sed solum secundum speciem: in filio autem est eadem natura numero, quae est in patre; et ideo magis in visione filii videtur pater, quam in visione alicuius hominis, quantumcumque simillimi videantur.

Sed notandum, quod ex verbis quae hic dicuntur, excluditur error Arii quantum ad duo. Primo quantum ad hoc quod negabat consubstantialitatem. Impossibile est enim quod in visione substantiae creatae possit videri substantia increata, sicut per cognitionem substantiae unius generis non potest haberi cognitio substantiae alterius generis.

Manifestum est ergo quod filius non est substantia creata, sed est consubstantialis patri: alias qui videt filium, non videret patrem.

Secundo quantum ad hoc quod dicunt super illud I Tim. I, 17: regi saeculorum immortali, invisibili, soli deo, scilicet quod solus pater est invisibilis, filius vero in sua natura multoties sit visus: quod si esset, sequeretur etiam quod pater visus esset frequenter, quia qui videt filium, videt et patrem.

Cum ergo pater invisibilis sit secundum suam naturam, impossibile est quod filius secundum suam naturam sit visus.

Sed obiicit aliquis, cur dominus reprehenderit Philippum, qui videns filium, quaerebat videre patrem, cum non sit reprehendendus quispiam qui videns imaginem, videre velit rem imaginatam? ad quod chrysostomus respondet dicens, quod Philippus audiens de visione patris et cognitione eius, volebat ipsum patrem corporeis oculis videre, sicut et ipsum filium aestimabat vidisse: et ideo hoc dominus improbavit, ostendens ei quod neque ipsum filium in sui natura vidit oculo corporali. Augustinus autem dicit, quod dominus non improbavit petitionem, sed petentis animam.

Nam Philippus dicit ostende nobis patrem, et sufficit nobis, quasi dicat: nos cognoscimus te, sed hoc non sufficit. Et sic credebat quod in cognitione filii non esset perfecta sufficientia, sed in cognitione patris. Ex quo videbatur sentire filium esse minorem patre.

Et hoc dominus increpavit, ostendens quod in cognitione filii sit eadem sufficientia quae est in cognitione patris, dicens qui videt me, videt et patrem.

Et ideo consequenter cum dicit quomodo tu dicis: ostende nobis patrem? improbat primo eius petitionem; secundo radicem petitionis.

Petitionem improbat quidem dicens quomodo tu dicis: ostende nobis patrem? ex quo scilicet pater in filio videtur. Poterat quidem Philippus dicere, quod habetur iob c. XXXIX, 34: qui leviter locutus sum, respondere quid possum? manum meam ponam super os meum.

Radicem petitionis improbat cum dicit non credis quia ego in patre, et pater in me est? quasi dicat: tu vis habere patrem, credens in eo habere sufficientiam; sed si ita credis, non credis quia ego in patre et pater in me est. Nam si hoc crederes, sperares quod in me haberes omnem sufficientiam quam in patre.

Hoc autem quod dicit ego in patre et pater in me est, dicitur propter essentiae unitatem, de qua dicitur supra X, 30: ego et pater unum sumus.

Sciendum est enim, quod essentia aliter se habet in divinis ad personam et aliter in hominibus.

Nam in hominibus essentia socratis non est socrates, quia socrates est quid compositum; sed in divinis essentia est idem personae secundum rem, et sic essentia patris est pater, et essentia filii, filius. Ubicumque ergo est essentia patris, est ipse pater; et ubicumque est essentia filii, est ipse filius.

Essentia autem patris est in filio, et essentia filii est in patre. Ergo filius est in patre, et pater in filio. Et sic exponit Hilarius.

Hic dominus manifestat suam responsionem, et primo per opera quae facit per seipsum; secundo per opera quae facturus erat per discipulos, ibi amen, amen dico vobis: qui credit in me, opera quae ego facio, et ipse faciet.

In prima ergo praemittit opera quae ipse facit; secundo concludit fidei conclusionem, ibi non creditis quia ego in patre et patre in me est? fides autem de christo quod esset deus, poterat ex duobus manifestari: scilicet ex eius doctrina, et ex miraculis. Et haec duo, infra, dominus dicit: si opera non fecissem in eis quae nemo alius fecit, peccatum non haberent: quantum ad primum. Et si non venissem et locutus eis non fuissem, peccatum non haberent, et, supra VII, 46, numquam sic locutus est homo: quantum ad secundum. Supra IX, 32, dixit de eo caecus: a saeculo non est auditum, quod quis aperuit oculos caeci nati.

Ex his duobus dominus divinitatem suam ostendit. Quantum ad primum dicit verba quae ego loquor vobis, scilicet organo humanitatis, a meipso non loquor, sed ab eo qui est in me, scilicet a patre; supra VIII, 26: ego quae audivi a patre meo haec loquor in mundo. Pater ergo qui in me loquitur est in me. Sed quia quidquid homo loquitur, necesse est quod a primo verbo hoc habeat: primum autem verbum, scilicet verbum dei, est a patre; ergo necesse est quod omnia verba quae loquimur sint a deo. Cum ergo quis loquitur verba quae habet a patre, pater est in eo.

Quantum ad secundum dicit pater in me manens ipse facit opera, quia nullus opera quae ego facio posset facere; supra V, 19: non potest filius a se facere quidquam.

Sed quaerit chrysostomus quomodo christus a verbis incipiens venit ad opera. Dixit enim: verba quae ego loquor vobis, a meipso non loquor, et postea dicit: ipse facit opera.

Sed hoc solvitur dupliciter. Uno modo secundum chrysostomum, qui dicit, secundum coniunctionis modum praedictum, quod primo loquitur de doctrina, et postea loquitur de miraculis. Secundum Augustinum, dicendum, quod verba quae dominus loquebatur, vocat opera: supra VI, 29: hoc est opus dei, ut credatis in eum quem misit ille. Ideo cum dicit ipse facit opera, dat intelligere quod verba ipsius sunt quaedam opera.

Sed nota, quod ex his duobus distinctim duae haereses fulcimentum suum sumunt: quia quod dicit: ego in patre, sumit pro se Sabellius dicens, eumdem esse patrem et filium; quod autem dicit: a me ipso non loquor, assumit Arius, concludens ex hoc filium esse minorem patre. Sed per ipsa eadem dictae haereses excluduntur. Nam si idem esset pater et filius, ut Sabellius fingit, non diceret filius verba quae ego loquor vobis, a meipso non loquor. Si vero filius esset minor patre, ut blasphemat Arius, non diceret pater in me manens, ipse facit opera.

Quia ergo ex duobus praedictis manifestatur fides trinitatis, ideo contra concludit fidem ipsam, dicens non creditis quia ego in patre, et pater in me est? hoc quidem quomodo intelligendum sit, expositum est supra. In Graeco habetur credite, scilicet mihi, quia ego in patre, et pater in me est. Vel mirum, quia non creditis, quia ego in patre, et pater in me est. Sed attende, quod antea locutus est solum Philippo; sed ab eo loco ubi dicit, verba quae ego loquor etc., loquitur omnibus apostolis simul.

Quod si non sufficiunt ad ostendendum consubstantialitatem verba quae ego dico, saltem propter opera ipsa credite. Supra V, V. 36: opera quae dedit mihi pater ut faciam ea, ipsa testimonium perhibent de me; et X, 38: si mihi non creditis, operibus credite.

Postquam dominus manifestavit ea quae dixerat, per opera quae faciebat per seipsum, hic manifestat ea per opera quae facturus erat per discipulos, et primo proponit opera discipulorum; secundo insinuat modum operandi, ibi quodcumque petieritis.

In prima primo proponit opera discipulorum; secundo assignat rationem dicti, ibi quia ad patrem vado.

Dicit ergo primo amen, amen dico vobis, quasi dicat: opera quae ego facio, adeo magna sunt quod praebent sufficienter argumentum divinitatis meae; sed si haec vobis non sufficiant, respiciatis ad opera quae per alios facturus sum.

Potissimum enim signum magnae virtutis est ut homo non solum per se, sed etiam per alios eximia operetur; et ideo dicit amen, amen, dico vobis: qui credit in me, opera quae ego facio, et ipse faciet: quae verba non solum monstrant virtutem divinitatis in christo, sed etiam virtutem fidei, et coniunctionem christi cum fidelibus. Sicut enim filius operatur propter patrem in se manentem per unitatem naturae, ita et fideles operantur propter christum in se manentem per fidem; Eph. III, 17: habitare christum per fidem in cordibus vestris. Opera autem quae christus fecit et discipuli faciunt virtute christi sunt opera miraculorum; Mc. Ult., 17: signa autem eos qui crediderint, haec sequentur: in nomine meo Daemonia eiicient, linguis loquentur novis, serpentes tollent etc..

Sed mirabile est quod subdit et maiora horum faciet. Uno modo ut dicamus quod dominus per apostolos plura et maiora facit quam per seipsum. Maximum enim inter miracula christi fuit quod ad tactum fimbriae eius sanabantur infirmi, ut habetur Matth. IX, 20. Sed de Petro legitur Act. V, 15 quod ad eius umbram sanabantur infirmi. Magis autem est quod sanet umbra quam fimbria. Alio modo, ut dicamus, quod christus plura fecit per verba discipulorum, quam per sua. Loquitur enim hic dominus de operibus quae facta erant per verba, ut Augustinus dicit, quae opera tunc dicebat ubi verba quae loquebatur, et eorumdem verborum fructus erat fides illorum. Legitur enim de christo Matth. XIX, 22, quod adolescens non fuit inductus ad vendendum quae habebat, et eum sequendum. Nam cum diceret adolescenti: vade, et vende omnia quae habes, et da pauperibus, subditur: abiit tristis.

Sed de Petro et aliis apostolis legitur Act. IV, quod eis praedicantibus vendebant possessiones et omnia quae habebant, et afferebant pretium earum ad pedes apostolorum.

Sed obviat aliquis, quod dominus non dicit quod apostoli maiora facient, sed qui credit in me. Numquid ergo qui non fecit maiora quam christus, non est computandus inter credentes in christum? absit. Durum enim esset hoc.

Ideo dicendum est aliter, quod christus duplex opus facit. Unum sine nobis, videlicet creare caelum et terram, suscitare mortuos, et huiusmodi; aliud operatur in nobis, sed non sine nobis: quod est opus fidei, per quod vivificatur impius. De istis ergo loquitur hic dominus, quae sunt communia credenti.

Et hoc est opus quod facit christus in nobis, sed non sine nobis; quia eadem facit quicumque credit: quia quod fit in me per deum, fit in me etiam per meipsum, scilicet per liberum arbitrium. Unde dicit apostolus: non autem ego, supple, solus, sed gratia dei mecum. Et de istis dicit opera quae ego facio, et ipse faciet, et maiora horum faciet: quia maius est iustificare impium quam creare caelum et terram.

Nam iustificatio impii, quantum est de se, perseverat in aeternum; Sap. I, 15: iustitia perpetua est et immortalis. Caelum autem et terra transibunt, ut dicitur Lc. XXI, 33.

Item, quia opus corporale ordinatur ad spirituale: caelum autem et terra opus corporale est, iustificatio vero impii opus spirituale.

Sed hic incidit dubium. Nam in creatione caeli et terrae includitur creatio etiam sanctorum Angelorum. Numquid ergo maiora facit qui cooperatur christo ad suam iustificationem quam creare Angelum? quod Augustinus non determinat sed dicit: iudicet qui potest utrum maius sit iustos creare Angelos quam impios homines iustificare: certe si aequalis est utrumque potentiae, haec maioris est misericordiae. Si autem diligenter attendamus de quibus operibus dominus hic loquatur non praeferimus creationem Angelorum iustificationi impii.

Non enim per hoc quod dicit et maiora horum faciet, oportet nos intelligere omnia opera christi; sed illa tantum fortassis quae tunc faciebat. Tunc autem verbo fidei faciebat: et utique minus est verba iustitiae praedicare, quod fecit praeter nos, quam impios iustificare, quod ita facit in nobis ut faciamus et nos.

Consequenter assignat rationem dicti, ideo maiora faciet, dicens quia ad patrem vado. Quod potest tripliciter adaptari.

Uno modo secundum chrysostomum. Ego operor quamdiu sum in mundo, sed, me recedente, vos eritis loco mei: et ideo quae ego facio, vos facietis, et etiam maiora quia ego vado ad patrem, et ultra per meipsum nihil operor, scilicet praedicando.

Alio modo, ut sit sensus; Iudaei credunt quod me occiso fides mea extinguatur; et hoc non est verum, immo magis approbabitur, et vos maiora facietis quia vado ad patrem; idest, non pereo, sed in propria maneo dignitate, et in caelis ero; supra XIII, 31: nunc clarificatus est filius hominis, et deus clarificatus est in eo.

Tertio modo: maiora facietis, et hoc, quia vado ad patrem; quasi diceret: dum ero magis glorificatus, decet me maiora facere, et etiam dare vobis virtutes maiora faciendi.

Unde, antequam iesus esset glorificatus, spiritus non fuit datus discipulis in ea plenitudine in qua datus est postmodum; supra VII, V. 39: nondum erat spiritus datus, quia iesus nondum erat glorificatus.

Hic insinuat modum operandi, et primo ponit intentum; secundo rationem assignat, ibi ut glorificetur pater in filio etc..

Circa primum sciendum est, quod cum dominus dixerit et maiora horum faciet, ut ex magnitudine operum cognoscatur magnitudo facientis, posset aliquis credere quod qui credit in filium dei, esset maior ipso futurus: et ideo hoc dominus excludit ex modo faciendi, quia filius facit ipsa opera auctoritate propria, sed qui credit in eum, facit ipsa cum interpellatione: et ideo dicit et quodcumque petieritis patrem in nomine meo, hoc faciam.

Ubi excluditur aequalitas credentium ad filium tripliciter. Primo quidem quia ipsi, ut dictum est, faciunt interpellando: unde dicit quodcumque petieritis; Matth. VII, 8: omnis qui petit, accipit. Secundo, quia faciunt in virtute filii: unde dicit in nomine meo, idest in virtute nominis mei; Act. IV, 12: non est aliud nomen datum sub caelo hominibus, in quo oporteat nos salvos fieri. Hoc enim nomen est super omne nomen; Ps. Cxiii, 9: non nobis, domine, non nobis: sed nomini tuo da gloriam tertio quia ipse filius in eis et per eos omnia opera facit: unde dicit hoc faciam. Et attende, quod pater petitur, et filius facit: quia indivisibilia sunt opera patris et filii; supra V, 19: quaecumque pater facit, haec similiter et filius facit.

Omnia enim pater facit per filium; supra c. I, 3: omnia per ipsum facta sunt.

Sed quid est quod dicit quodcumque petieritis hoc faciam, cum videamus eius fideles petere et non accipere? sed, secundum Augustinum, considerandum est hic primo, quod dicit in nomine meo, deinde quod subdit hoc faciam.

Nomen enim christi est nomen salutis; Matth. I, 21: vocabis nomen eius iesum: ipse enim salvum faciet populum suum a peccatis eorum. Qui ergo petit aliquid pertinens ad salutem, petit in nomine christi.

Contingit autem quod aliquis petit non pertinens ad salutem ex duobus. Scilicet ex prava affectione; puta cum petit aliquid ad quod afficitur, quod tamen si haberet, salutem suam impediret. Et ideo qui sic petit, non exauditur, quia male petit; Iac. IV, 3: petitis et non accipitis, eo quod male petatis. Cum enim quis ex pravo affectu male usurus est eo quod vult accipere, domino potius miserante non accipit, quia non exaudivit ad votum, sed ad utilitatem magis. Nam bonus dominus saepe negat quod petimus, ut tribuat quod mallemus. Secundo ex ignorantia, dum quis aliquando petit quod credit sibi expedire, et tamen non expedit. Sed istis potius consulendo. Deus quae petunt non facit. Nam Paulus qui plus omnibus laboravit, ter dominum rogavit ut discederet ab eo stimulus carnis, nec tamen quod rogavit obtinuit, quia non erat sibi expediens.

II Cor. XII, 8, et Rom. VIII, 26: nam quid oremus sicut oportet, nescimus, sed ipse spiritus postulat pro nobis gemitibus inenarrabilibus; Matth. XX, 22: nescitis quid petatis.

Patet ergo quod cum petimus in nomine eius, scilicet in nomine iesu christi, ipse hoc faciet.

Dicit autem hoc faciam, in futuro, non autem, hoc facio, in praesenti, quia quandoque differt facere quod petimus, ad augendum desiderium nostrum, et ut tempore congruo fiat; Levit. XXVI, 3: dabo vobis pluviam temporibus suis; Is. XLIX, 8: in die salutis exaudivi te. Contingit etiam aliquando quod petimus pro aliquo, pro quo fortassis non exaudimur, tunc scilicet quando eius merita obstant; Ier. VII, 16: tu ergo noli orare pro populo isto, quia non exaudiam te; et XV, 1: si steterint Moyses et Samuel coram me, non est anima mea ad populum istum.

Consequenter cum dicit ut glorificetur pater in filio, ponit rationem. Et hoc sic legitur ab Augustino: quodcumque petieritis patrem in nomine meo, hoc faciam; ut hic sit punctus. Et resumit ut glorificetur pater in filio, si quid petieritis me in nomine meo, hoc faciam; quasi diceret: ideo, faciam quod petieritis in nomine meo, ut glorificetur pater in filio etc., et omnia quae facit filius, ordinantur ad gloriam patris; supra VIII, 50: non quaero gloriam meam. Sic etiam et nos omnia opera nostra ad gloriam dei ordinare debemus; I Cor. X, 31: omnia in gloriam dei facite.