Lectio 6

Posita doctrina christi, hic consequenter ponitur effectus doctrinae eius in Iudaeis, et primo redarguit eorum saevitiam; secundo excludit a se, impositam blasphemiam, ibi responderunt ei Iudaei; tertio declinat eorum pertinaciam, ibi quaerebant ergo eum apprehendere.

Circa primum duo facit. Primo ponitur Iudaeorum saevitia, qua excandescebant ad christum lapidandum; unde dicit sustulerunt lapides Iudaei, ut iacerent in eum. Quia enim duri erant, et profunda domini verba intelligere non poterant, lapidibus similes ad lapides currunt; Ps. Cxix, 6: dum loquebar illis, impugnabant me gratis.

Secundo cum subdit multa bona opera ostendi vobis, reprehendit dominus ipsorum saevitiam: et primo commemorat eis exhibita beneficia; secundo reprehendit ipsorum saevitiam.

Commemorat autem beneficia quae eis exhibuit in sanitatibus infirmorum, in exhibitione doctrinae et miraculorum; unde respondit eis, dicens: multa bona opera ostendi vobis, scilicet sanando, praedicando, miracula faciendo: Mc. VII, 37: bene omnia fecit, ex patre meo, cuius gloriam per omnia quaesivi; supra VIII, 50: gloriam meam non quaero, sed eius qui misit me.

Saevitiam reprehendit dicens propter quod eorum opus me lapidatis? quasi dicat: benefactorem oportebat honorare, non lapidare.

Simile dicitur Ier. XVIII, 20: numquid redditur pro bono malum? hic dominus excusat se de blasphemia, et primo ponitur blasphemiae impositio a Iudaeis; secundo eius excusatio a christo, ibi respondit eis iesus: nonne scriptum est in lege vestra? etc..

Dicit ergo quantum ad primum de bono opere non te lapidamus etc..

Ubi quinque consideranda occurrunt. Primum quidem videtur pertinere ad motivum lapidationis, quod est blasphemia. Praecipitur enim Lev. XXIV, 14, quod blasphemi lapidentur.

Educ inquit blasphemum extra castra, et ponant omnes qui audierunt, manus suas super caput eius, et lapidet eum populus universus.

Et quantum ad hoc dicunt de bono opere non lapidamus te, sed de blasphemia.

Secundum, quod specificant ipsam blasphemiam.

Nam blasphemia est non solum attribuere deo quod sibi non convenit, sed etiam attribuere alteri quod solius dei est: sicut blasphemia est non solum dicere deum esse corpus, sed etiam dicere aliquam creaturam creare posse. Mc. II, 7, dicebant: hic blasphemat.

Quis potest dimittere peccata nisi solus deus? dicebant ergo Iudaei dominum blasphemum esse, non primo modo, sed usurpando sibi quae divinitatis propria erant; unde dicebant quia tu homo cum sis, facis teipsum deum.

Tertium est quod Iudaei melius quam Ariani intellexerunt verbum christi, quod dixerat: ego et pater unum sumus. Ideo irati sunt, quoniam intellexerunt non posse dici: ego et pater unum sumus, nisi ubi est aequalitas patris et filii: et hoc est quod dicunt facis teipsum deum, ostendendo verbis tuis quod deus sis, quod non est verum, cum sis homo.

Quartum est quod tanta est distantia dei et hominis, quod incredibile eis erat quod idem qui est homo, esset deus: unde signanter dicunt quia homo cum sis, facis teipsum deum. Quamvis ab ista incredulitate removeri possent per hoc quod dicitur in ps.

VIII, 5: quid est homo quod memor es eius, aut filius hominis quoniam visitas eum? habac.

I, 5: opus ego facio in diebus vestris quod nemo credet, cum narrabitur, idest opus incarnationis excedens omnem mentem.

Quintum est quod in suis verbis sibi ipsis contrariantur: nam ex una parte confitentur christum bona opera facere, dicentes de bono opere non te lapidamus, ex alia imponunt ei blasphemiam, scilicet quod sibi falso usurpet honorem dei: quae quidem contraria sunt. Non enim ex deo miracula posset facere, si deum blasphemaret, quia, ut dicitur Matth. VII, 18, non potest arbor bona fructus malos facere, nec arbor mala bonos fructus facere: quod maxime locum habet in christo.

Hic excludit a se impositam blasphemiam, et primo ponit suam excusationem; secundo ostendit veritatem, ibi si non facio opera patris mei, nolite credere mihi.

Excusat autem se per auctoritatem; unde primo ponit auctoritatem Scripturae; secundo aperit eis intellectum; tertio ex hoc concludit propositum.

Dicit ergo respondit eis iesus: nonne scriptum est in lege vestra, scilicet in Ps. Lxxxi, 6, ego dixi, dii estis? ubi sciendum est, quod lex tripliciter accipitur in Scriptura. Quandoque quidem universaliter pro toto veteri testamento, secundum quod continet quinque libros Moysi, prophetas et agiographa. Et hoc modo accipitur hic in lege vestra, idest in veteri testamento: cum scriptum sit in Psalmis: quod ideo dicitur lex, quia totum vetus testamentum habetur pro auctoritate legis. Aliquando accipitur lex prout dividitur contra prophetas, Psalmos et agiographa: et sic accipitur Lc. Ult., 44: oportet impleri omnia quae scripta sunt in lege, et prophetis, et Psalmis de me. Aliquando autem accipitur prout lex dividitur contra prophetas. Et sic Psalmi, et alii libri veteris testamenti, praeter pentatheucum, includuntur sub prophetis, eo quod spiritu prophetico edita sit Scriptura veteris testamenti. Et hoc modo accipitur Matth. XXII, 40: in his duobus mandatis tota lex pendet et prophetae. Sic ergo scriptum est: ego dixi, dii estis.

Unde sciendum est, quod hoc nomen deus tripliciter accipitur. Aliquando enim significat ipsam divinam naturam, et sic dicitur singulariter solum; Deut. VI, 4: audi, Israel, dominus deus tuus unus est.

Quandoque autem dicitur deus nuncupative; et hoc modo dicuntur idola dii; Ps. Xcv, 5: omnes dii gentium Daemonia. Quandoque autem dicitur aliquis deus participatione aliqua divinitatis, seu excellentioris virtutis divinitus infusae: et hoc modo et iudices dicuntur dii in Scriptura; Ex. XXII, 8: applicabis eos ad deos, idest ad iudices, et, Ex. XXII, V. 28: diis non detrahes, idest praelatis. Et hoc modo accipitur hic hoc nomen deus, cum dicit ego dixi: dii estis, idest participantes aliquam virtutem divinam supra humanam.

Consequenter cum dicit si illos dixit deos, ad quos sermo dei factus est, etc., aperit sensum auctoritatis praedictae, quasi dicat: ideo vocavit eos deos, inquantum participant aliquid divinitatis secundum participationem sermonis dei ad eos facti.

Nam ex sermone dei homo aliquam participationem divinae virtutis et puritatis consequitur; infra XV, 3, iam vos mundi estis propter sermonem quem locutus sum vobis; et Ex. XXXIV, dicitur, quod splendida facta est facies Moysi ex consortio sermonis domini.

Ex his autem quae praedicta sunt, posset sic argumentari. Manifestum est quod aliquis ex participatione verbi dei fit deus participative; sed non fit aliquid participative hoc, nisi ex participatione eius quod est per essentiam suam tale: puta non fit participative ignis nisi participatione ignis per essentiam; ergo non fit aliquid participative deus nisi ex participatione eius qui est deus per essentiam: ergo verbum dei, scilicet ipse filius, cuius participatione aliquis efficitur deus, est deus per essentiam. Sed dominus voluit humanius magis quam sic profunde contra Iudaeos arguere. Dicit autem et non potest solvi Scriptura: ut ostendat irrefragabilem Scripturae veritatem; Ps. Cxviii, 89: in aeternum, domine, permanet verbum tuum.

Consequenter cum dicit quem pater sanctificavit etc., concludit propositum.

Quod quidem si, secundum Hilarium, referamus ad christum secundum quod est homo, tunc est sensus: homines aliqui dicuntur dii sola participatione sermonis dei, quomodo ergo dicitis quia blasphemas, idest, reputatis blasphemiam, quod ille homo dicatur deus qui est unitus verbo dei in persona? et ideo dicit quem pater sanctificavit.

Licet enim omnes qui sanctificantur, deus sanctificet, infra XVII, 17: sanctifica eos in veritate, christum tamen specialiter sanctificavit.

Nam alios sanctificat ut sint filii adoptivi; Rom. VIII, 15: accepistis spiritum adoptionis filiorum, christum autem sanctificavit ut esset filius dei per naturam, unitus in persona verbo dei: quod haec verba ostendunt dupliciter. Primo per hoc quod dicit quem pater sanctificavit. Si enim ut pater sanctificat, manifestum est quod sanctificat ut filium; Rom. I, 4: qui praedestinatus est filius dei in virtute secundum spiritum sanctificationis. Secundo per hoc quod dixit et misit in mundum. Mitti enim in aliquem locum, non convenit alicui rei, nisi ante fuerit quam ibi esset: ergo ille quem pater misit in mundum, scilicet visibiliter, est filius dei, qui praeexistit visibili visioni: quia, ut dicitur supra I, 10, in mundo erat, et mundus per ipsum factus est. Supra III, 17: non enim misit deus filium suum in mundum ut iudicet mundum.

Hunc ergo quem deus misit in mundum, vos dicitis quia blasphemas, quia dixi, filius dei sum? quasi dicat: multo magis possum hoc dicere, qui sum unitus verbo in persona, quam illi ad quos sermo dei factus est.

Sed unde Iudaei habuerunt quod christus esset filius dei? non enim hoc dominus expresse dixit.

Ad quod dicendum est, quod licet dominus hoc expresse non dixerit, nihilominus tamen ex verbis quae dixit, scilicet ego et pater unum sumus, et quod dedit mihi pater maius omnibus est, intellexerunt eum accepisse naturam a patre, et esse unum in natura cum eo. Hoc autem, scilicet accipere eamdem naturam ab aliquo et esse, habet rationem filiationis.

Si autem hoc quod dicit pater sanctificavit, referamus, secundum Augustinum, ad christum inquantum est deus, tunc est sensus quem pater sanctificavit, idest, sanctum ab aeterno genuit. Sed alia quae sequuntur, eodem modo exponenda sunt, secundum quod Hilarius exponit. Tamen melius exponitur, si referatur totum ad christum inquantum homo.

Consequenter cum dicit si non facio opera patris mei, nolite credere mihi, probat veritatem dictorum; quasi diceret: licet sim homo tantum, secundum reputationem vestram, tamen non blasphemo dicens me vere deum, quia verissime sum.

Unde circa hoc duo facit.

Primo proponit argumentum operum; secundo infert conclusionem intentam, ibi ut cognoscatis et credatis quia pater in me est, et ego in patre.

Circa primum duo facit. Primo dicit, quod sine operibus essent excusabiles.

Et dicit si non facio opera patris mei, eadem scilicet quae ipse facit, et eadem virtute et potestate, nolite credere mihi; supra V, V. 19: quaecumque pater facit, haec et filius similiter facit.

Secundo, quod ex ipsis operibus convincuntur, dicens si autem facio, scilicet eadem opera quae pater facit, et si mihi, qui filius hominis appareo, non vultis credere, operibus credite; idest, ipsa opera demonstrant quod ego sum filius dei; infra XV, 24: si opera non fecissem quae nemo alius fecit, peccatum non haberent.

Consequenter infert conclusionem intentam, dicens ut cognoscatis, et credatis quia pater in me est, et ego in patre.

Nullum enim tam evidens indicium de natura alicuius rei esse potest quam illud quod accipitur ex operibus eius. Evidenter ergo cognosci potest de christo et credi quod sit deus, per hoc quod facit opera dei. Et ideo dicit: ex ipsis operibus convincam, ut cognoscatis, et credatis quod oculis vestris videre non potestis, scilicet quia pater in me est, et ego in patre; infra XIV, 10: ego in patre, et pater in me est. Quod intelligendum est per unitatem essentiae. Et quasi idem est pater in me est, et ego in patre; et ego et pater unum sumus.

Hilarius autem hoc bene exponit dicens, quod differentia est inter deum et hominem: nam homo cum sit compositus, non est sua natura; deus autem cum sit simplicissimus, est suum esse et sua natura. In quocumque ergo est natura dei, ibi est deus. Cum ergo pater est deus et filius est deus, ubicumque est natura patris, ibi est pater, et ubicumque est natura filii, ibi est filius. Cum ergo natura patris sit in filio, et e converso: ergo pater est in filio, et e converso. Sed, ut dicit Augustinus, licet deus sit in homine, et homo in deo, ut dicitur I Io. IV, 16: qui manet in caritate, in deo manet, et deus in eo, non est intelligendum per essentiae unitatem; sed homo in deo est, idest sub divina cura et protectione, et deus in homine per similitudinem suae gratiae. Unigenitus autem filius est in patre, et pater in illo tamquam aequalis.

Hic dominus declinat Iudaeorum pertinaciam, et primo ostendit ipsorum pertinaciam; secundo declinat eam; tertio ostendit effectum declinationis.

Pertinaciam autem ostendit per hoc quod post tot veritatis documenta, post tot miraculorum et mirabilium operum argumenta, adhuc in malitia perseverant. Unde quaerebant eum apprehendere: non ad credendum et intelligendum, sed ad saeviendum et ad nocendum. Nam quia aequalitatem sui ad patrem evidentius expresserat, magis concitati fuerunt; Ier. VIII, 5: apprehenderunt mendacium, et noluerunt reverti.

Declinat autem eorum saevitiam dominus exiens ab eis; unde dicit exivit de manibus eorum.

Ubi primo ostenditur quomodo eos dimisit, scilicet exeundo de manibus eorum: et hoc propter duo. Primo, ut ostenderet se non posse detineri nisi quando volebat; Lc. IV, V. 30: iesus transiens per medium illorum, ibat. Supra eodem: nemo tollit a me animam meam, sed ego ponam a meipso.

Secundo ut daret nobis exemplum declinandi malorum saevitiam, quando sine periculo fidei fieri potest; Eccli. VIII, 14: ne stes contra faciem contumeliosi.

Secundo ostenditur quo exiens ierit; unde dicit et abiit iterum trans iordanem, in eum locum ubi erat ioannes baptizans primum.

Cuius quidem mystica causa est, quod aliquando iturus esset per apostolos suos ad gentes convertendas.

Causa vero litteralis est duplex. Una, quia locus erat vicinus ierusalem, et iam imminebat tempus passionis, unde nolebat se elongare. Secunda, ut reducat ad memoriam testimonium quod illic perhibuit ioannes dicens: ecce agnus dei, esse qui tollit peccatum mundi, et testimonium patris et filii christo perhibitum in baptismo.

Effectus autem declinationis fuit conversio turbarum ad fidem: quae quidem conversio describitur quantum ad tria. Primo quantum ad operationis imitationem; unde dicit et multi venerunt ad eum, scilicet per imitationem operum; Matth. XI, 28: venite ad me omnes qui laboratis et onerati estis, et ego reficiam vos.

Secundo quantum ad oris confessionem; unde et dicebant quia ioannes quidem nullum fecit signum. Ubi primo confitentur eminentiam christi ad ioannem; unde dicebant quia ioannes fecit nullum signum.

Cuius quidem ratio fuit, quia ioannes missus fuit ut testis christi, unde oportebat quod fieret fide dignus, et testimonium eius ostenderetur verum: quod quidem fit convenienter per sanctitatem vitae: christus autem venit ut deus: et ideo oportebat quod ostenderet in se signa potestatis divinae. Et ideo ioannes vitae sanctitate pollebat; christus autem cum hoc exercebat etiam opera potestatem divinam manifestantia. Hic etiam mos servabatur apud antiquas potestates, quod in praesentia potestatis maioris minor potestas non utebatur suae potestatis insigniis; unde in praesentia dictatoris consules insignia deponebant. Non ergo decens fuit ut ioannes, qui minoris potestatis erat, utpote praecursor et testis, in christi praesentia, divinae potestatis insigniis uteretur; sed solum christus. Secundo confitentur veritatem testimonii ioannis de christo; unde dicebant omnia enim quae dixit ioannes de hoc, scilicet de christo, erant vera; quasi dicerent: et si nullum signum fecerit ioannes, tamen de christo omnia veraciter dixit.

Tertio manifestat cordis fidem; unde dicit et multi crediderunt in eum. Ut Augustinus dicit, christum apprehenderunt permanentem, quem Iudaei volebant apprehendere descendentem, quia per lucernam ad diem venerant: ioannes enim lucerna erat, et diei testimonium perhibebat.