Lectio 2

Supra evangelista posuit signum quod fecit christus pertinens ad virtutem immutativam naturae, ad discipulorum confirmationem; hic consequenter agit de signo resurrectionis ad eamdem virtutem pertinente, quod proposuit christus ad turbarum conversionem.

Circa hoc ergo miraculum duo facit evangelista.

Primo ponit miraculi proponendi occasionem; secundo ipsius miraculi praenuntiationem, ibi responderunt ergo Iudaei etc..

Circa primum duo facit.

Primo describit locum; secundo narrat factum, quod fuit occasio miraculi proponendi, ibi et invenit in templo vendentes oves et boves.

Locus autem in quo hoc fuit, est ierosolyma: et ideo evangelista gradatim ostendit quo ordine ierusalem dominus venerit.

Primo ergo ostendit quomodo in capharnaum descendit; secundo vero quomodo ierosolymam ascendit, ibi et prope erat Pascha.

Circa primum tria facit.

Primo assignat locum quo descendit; secundo, describit societatem quam habuit; tertio innuit moram quam protraxit.

Locus quidem quo descendit est capharnaum; et ideo dicit post hoc, scilicet miraculum de vino, descendit capharnaum.

Videtur, quantum ad historiam pertinet, huic dicto contrariari quod dicitur Matth. IV, V. 12 s., scilicet quod dominus descenderit capharnaum post incarcerationem ioannis.

Hoc autem quod hic refert evangelista, totum factum est ante incarcerationem ioannis.

Respondeo dicendum, quod ad huius quaestionis intelligentiam sciendum est, quod sicut ex ecclesiastica historia habetur, reliqui evangelistae, scilicet matthaeus, marcus et Lucas narrationem evangelicam inceperunt ab eo tempore quo ioannes fuit inclusus in carcere.

Unde statim Matth. IV, 12, post baptismum, et ieiunium, et tentationem eius, texere incepit suam narrationem ante incarcerationem ioannis, dicens: cum audivisset iesus quod traditus esset ioannes etc., et similiter marcus; unde dicit: postquam autem traditus est ioannes, venit iesus in Galilaeam etc..

Ioannes vero evangelista qui supervixit aliis, cum trium evangelistarum ad ipsum notitia pervenisset, dictorum fidem et veritatem probavit; tamen, quia vidit aliqua deesse, illa scilicet quae primo praedicationis suae tempore, ante ioannis incarcerationem, dominus gesserat, ideo ad preces fidelium ipse evangelium suum altius inchoans, ea quae praeterierant, priora, ante traditionem ioannis, domini gesta conscripsit, scilicet a primo anno quo baptizatus est; ut in eius evangelii serie apparet. Secundum hoc ergo evangelistae non dissonant; sed quia dominus bis capharnaum descendit, semel ante incarcerationem ioannis, de quo agitur hic, et semel post incarcerationem eius, de quo agitur Matth. IV, 13 et Lc. IV, 31.

Capharnaum autem interpretatur villa pulcherrima, et significat mundum istum, qui habet decorem ex ordine et dispositione divinae sapientiae; Ps. XLIX, 11: pulchritudo agri mecum est. Descendit ergo dominus in capharnaum, idest mundum istum, cum matre, et fratribus, et discipulis. Nam in caelis dominus patrem habet sine matre, in terris matrem sine patre; et ideo signanter matrem solum nominat. In caelis etiam fratres non habet; sed est ipse unigenitus, qui est in sinu patris: supra I, 18. In terris vero est primogenitus in multis fratribus, ut dicitur Rom. VIII, V. 29. In terris habet discipulos quos doceat mysteria divinitatis, quae ante hominibus ignota fuerant, quia, ut dicitur Hebr. I, 2, novissime diebus istis locutus est nobis in filio etc..

Vel capharnaum interpretatur ager consolationis: per quod signatur omnis homo qui fructum bonum facit; Gen. XXVII, 27: ecce odor filii mei sicut odor agri pleni. Et talis homo dicitur ager consolationis, quia dominus consolatur, et gaudet de profectu eius; Is. Lxii, 5: gaudebit dominus super te etc., quia de eius bono Angeli gaudent; Lc. XV, V. 10: gaudium est Angelis dei super uno peccatore poenitentiam agente.

Dicit ipse, et mater.

Societas eius fuit primo matris; unde dicit et mater eius, quia enim ad nuptias venerat, et fuerat miraculi procuratrix, reducebat eam dominus Nazareth, quae erat villa in Galilaea, in qua capharnaum metropolis erat.

Secundo fuit fratrum; unde dicit et fratres eius etc..

Ubi cavendi sunt duo errores, scilicet Elvidii dicentis, quod beata virgo post christum alios filios habuit, et hos dicit fratres domini, quod est haereticum: quia fides nostra tenet, quod mater christi sicut fuit virgo ante partum, ita et in partu, et post partum virgo permansit.

Item error quorumdam dicentium, ioseph ex alia coniuge filios genuisse, et hos vocari fratres domini, quod ecclesia non tenet. Et ideo Hieronymus eos improbat: nam dominus in cruce pendens virginem matrem virgini discipulo custodiendam dimisit. Cum ergo ioseph fuerit specialis custos virginis et etiam salvatoris in pueritia, credibile est eum virginem fuisse.

Et ideo sane intelligentes, fratres domini dicimus consanguineos virginis matris, in quocumque gradu, vel etiam ioseph, qui putabatur pater; et hoc quidem secundum consuetudinem Scripturae, quae communiter consanguineos fratres appellat. Unde Gen. XIII, V. 8: ne quaeso sit iurgium inter me et te: fratres enim sumus, dicit Abraham ad Lot; cum tamen esset nepos eius.

Et attende, quod separatim nominat fratres et discipulos: quia non omnes consanguinei christi, eius discipuli erant. Unde infra VII, 5 dicitur: nondum credebant in eum fratres eius.

Tertio socii eius fuerunt discipuli sui: unde dicit et discipuli eius.

Sed ex hoc insurgit quaestio, qui fuerint eius discipuli. Videtur enim, secundum matthaeum, quod primi qui conversi sunt ad christum, fuerint Petrus et Andreas, ioannes et Iacobus; sed hi vocati sunt a christo post incarcerationem ioannis, ut patet Matth. IV, V. 18 ss. Non videtur ergo quod descenderint cum christo in capharnaum, ut hic habetur, cum hoc fuerit ante ioannis incarcerationem.

Sed ad hoc duplex est responsio. Una, secundum Augustinum, de consensu evangelistarum, quod matthaeus non servat ordinem historiae, sed illud quod praetermiserat recapitulans, ea narrat post ioannis incarcerationem quae ante facta fuerant. Unde sine ulla temporis consequentis differentia dixit: ambulans iesus iuxta mare Galilaeae, vidit duos fratres etc., non addens post hoc vel in diebus illis. Alia est, secundum eumdem, quod discipuli domini, in evangelio dicuntur non solum illi duodecim quos elegit dominus, et apostolos nominavit, ut habetur Lc. VI, 13, sed etiam omnes qui in eum credentes, eius magisterio ad regnum caelorum erudiebantur. Potuit ergo esse quod quamvis illi duodecim nondum eum secuti fuissent, nihilominus tamen aliqui alii qui sibi adhaeserunt, hic eius discipuli nominentur.

Sed prima responsio melior est.

Moram autem contraxit ibi parvam; unde dicit et ibi manserunt non multis diebus.

Huius ratio est, quia cives capharnaum non se exhibuerunt devotos ad suscipiendum doctrinam christi, quia erant valde corrupti; unde et Matth. XI, 23 dominus eos obiurgat, quod nec ad virtutes in eis factas, nec ad doctrinam christi poenitentiam egerunt, dicens: et tu, capharnaum, numquid ad caelum exaltaberis? usque in infernum descendes: quia si in sodomis factae fuissent virtutes quae factae sunt in te, forte mansissent usque in hanc diem. Et tamen quamquam mali essent, descendit illuc, ut deduceret matrem ad cuius consolationem et honorem ibidem aliquamdiu moratur.

Mystice autem signatur per hoc quod aliqui multis sermonibus christi immorari non possunt, sed pauca ad eorum illuminationem de multis sufficiunt, propter intellectus eorum imbecillitatem. Unde apud tales christus paucis documentis immoratur ut Origenes dixit; secundum illud infra XVI, V. 12: multa habeo vobis dicere; sed non potestis portare modo.

Consequenter cum dicit et prope erat Pascha, manifestat locum quo ascendit.

Et circa hoc duo facit.

Primo innuit occasionem ascensus; secundo ponit ascensum, ibi et ascendit iesus.

Occasio autem ascensus fuit Pascha Iudaeorum. Ex. XXIII, 17 praecipitur quod ter in anno omne masculinum praesentetur coram domino, et inter illos terminos unus erat Pascha Iudaeorum. Quia ergo dominus venit ut doceret omnes humilitatis et perfectionis exemplum, voluit legem, quamdiu statum habuit, observare: non enim venit legem solvere, sed adimplere, ut ipse dicit Matth. V, V. 17. Ex quo, quia Pascha Iudaeorum imminebat, ierusalem ascendit.

Nos ergo ad eius exemplum deberemus sollicite divina praecepta servare. Si enim ipse dei filius decreta legis a se datae implebat, celebrans solemnitates; quanto studio bonorum operum deberemus nos eas et praevenire, et celebrare? notandum est, quod in evangelio ioannis in tribus locis fit mentio de Pascha, scilicet hic, et infra VI, 4, ubi fecit miraculum de panibus, ubi dicitur: erat autem proximum Pascha, dies festus Iudaeorum; et infra c. XIII, 1, ubi dicitur: ante diem festum Paschae.

Unde secundum hoc evangelium, habemus quod post miraculum de vino christus praedicavit duobus annis, et quantum est a diebus baptismi usque ad Pascha; nam hoc quod fecit hic, fuit prope Pascha, ut hic dicitur, et postea, revoluto anno, prope aliud Pascha fecit miraculum de panibus, et tunc ioannes fuit decollatus. Unde ioannes circa Pascha decollatus fuit; quia, ut dicitur matth.

C. XIV, 13, statim post decollationem ioannis, christus secessit in desertum, et ibi fecit miraculum de panibus: quod quidem miraculum fuit factum prope Pascha, ut dicitur infra VI. Sed tamen festum huius decollationis celebratur eo die quo caput eius inventum est. Postea, in alio Paschate, passus est christus.

Secundum opinionem ergo illorum qui dicunt, quod miraculum factum in nuptiis, et ea quae hic dicuntur, eodem anno gesta sunt quo baptizatus est christus, a baptismo christi usque ad eius passionem fuerunt duo anni et dimidius: et ideo, secundum eos, evangelista dicit prope erat Pascha Iudaeorum, ut ostendat quod ante paucos dies fuerat baptizatus.

Sed ecclesia tenet contrarium. Credimus enim quod eodem die quo dominus baptizatus est, revoluto anno, factum fuerit miraculum de vino; et postea revoluto anno, prope Pascha, ioannes fuerit decollatus; et quod ab isto Paschate circa quod ioannes fuit decollatus, fuerit unus annus usque ad Pascha in quo christus passus est. Unde oportet aliud Pascha a baptismo christi usque ad miraculum de vino intermedium esse, de quo nullus evangelista facit mentionem: et sic, secundum quod ecclesia tenet, christus tribus annis et dimidio praedicavit.

Ait autem Iudaeorum, non quod alterius nationis homines Pascha celebrarent, sed duplici de causa. Una quia quando aliqui festum aliquod sancte et pure celebrant, dicitur illud domino celebrare; cum vero nec pure, nec sancte celebrant, non domino, sed sibi solemnizant; Is. I, 14: kalendas vestras, et festivitates vestras odivit anima mea; quasi dicat: quia vobis, et non mihi celebratis, non placent mihi; Zach. VII, 5: cum ieiunaretis, numquid ieiunium ieiunastis mihi? quasi dicat, non, sed vobis. Quia ergo isti Iudaei depravati erant, et eorum Pascha indebite celebrabant, ideo evangelista non dicit: prope erat Pascha domini, sed Iudaeorum.

Vel hoc dicit ad differentiam nostri Paschae: nam Pascha Iudaeorum erat figurale, utpote immolatione agni figuralis celebratum; sed nostrum Pascha verum est, in quo recolimus veram passionem agni immaculati; I corint.

V, 7: Pascha nostrum immolatus est christus.

Ascensus fuit in ierusalem; et ideo dicit et ascendit iesus ierosolymam.

Ubi nota, secundum ordinem historiae, iesum bis circa festum Paschae ierosolymam ascendisse, et expulisse de templo ementes et vendentes. Semel quidem ante incarcerationem ioannis, quod hic evangelista commemorat, alia vice, imminente Paschate, et tempore passionis, quod narrat matthaeus.

Nam frequenter dominus similia facta operatus est, sicut patet de duplici illuminatione caecorum: una Matth. IX, 28, et alia mc.

C. X, 46 ss.. Et similiter bis eiecit ementes et vendentes de templo.

Mystice autem ascendit ierosolymam, quae interpretatur visio pacis, et significat aeternam beatitudinem: in quam ascendit, et suos transduxit.

Sed non vacat a mysterio, quod in capharnaum descendit, et postmodum ierosolymam ascendit. Nisi enim descendisset primum, non competisset ei ascendere: quia, ut dicitur Eph. IV, 10, qui descendit, ipse est et qui ascendit. Non facit autem mentionem de discipulis in ascensu ad ierosolymam: quia discipulorum ascensus est ex ascensu christi; infra III, 13: nemo ascendit in caelum nisi qui descendit de caelo, filius hominis.

Consequenter cum dicit et invenit in templo vendentes oves et boves etc.

Narrat evangelista factum quod movit christum ad signum resurrectionis proponendum.

Et circa hoc duo facit.

Primo manifestat Iudaeorum vitium; secundo innuit christi remedium, ibi et cum fecisset quasi flagellum etc.; tertio subdit prophetiae oraculum, ibi recordati vero sunt discipuli etc..

Circa primum sciendum, quod diabolus insidiatur his quae dei sunt, et ea nititur corrumpere. Inter cetera autem quibus sancta corrumpit, praecipuum est vitium avaritiae; unde dicitur Is. LVI, 11: pastores eius nescierunt intelligentiam, omnes in viam suam declinaverunt: unusquisque ad avaritiam suam a summo usque ad novissimum. Quod quidem ab antiquis temporibus diabolus fecit.

Nam sacerdotes veteris testamenti, qui instituti erant ut divinis vacarent, avaritiae studebant.

Praeceptum autem erat a deo in lege, quod in certis solemnitatibus domino immolarent aliqua animalia; ad quod quidem praeceptum implendum de prope venientes ad templum, secum animalia ducebant, illi autem qui a remotis veniebant, non valebant animalia ducere de domibus suis. Quia ergo oblationes huiusmodi cedebant in utilitatem sacerdotum, ne deessent animalia de remotis venientibus ad offerendum, providerunt ipsi sacerdotes ut animalia in templo venderentur; et ideo faciebant ea in templo, idest in atrio templi, exponi ad vendendum. Et hoc est quod dicit et invenit dominus in templo vendentes oves, et boves, et columbas etc..

Ubi primo facit mentionem de duobus animalibus terrestribus, quae secundum legem domino offerri poterant, scilicet de bove et ove. Tertium vero animal terrestre, quod offerebatur capra scilicet, annumeratur cum ove: similiter etiam turtur annumeratur cum columba.

Et quia contingebat aliquando aliquos ad templum venire, qui nec animalia secum ducebant, nec pecuniam, unde emere non valebant; ideo sacerdotes aliam avaritiae artem adinvenerant, ut scilicet in templo constituerent nummularios et campsores, qui praedictis non habentibus pecuniam mutuarent.

Et licet usuram inde non reciperent, quia hoc erat in lege prohibitum, loco tamen eius quaedam collibia, idest parva munuscula et vilia recipiebant. Et haec ipsa in utilitatem sacerdotum cedebant; et hoc est quod dicit et nummularios sedentes scilicet in templo, paratos ad pecuniam mutuandam.

Sed hoc quidem mystice tripliciter intelligi potest. Primo enim per vendentes et ementes significantur illi qui ecclesiasticas res vendunt, vel emunt: nam bona ecclesiastica spiritualia, et eis annexa, significantur per oves, et boves, et columbas. Ipsa consecrata quidem, et confirmata sunt ex doctrinis apostolorum et doctorum, qui significantur per boves; Prov. XIV, 4: ubi plurimae sunt segetes, ibi manifesta fortitudo bovis. Item ex sanguine martyrum, qui significantur per oves. Unde in persona eorum dicitur in Ps. XLIII, et Rom. VIII, 36: aestimati sumus ut oves occisionis.

Item dona spiritus sancti, quae significantur per columbas: quia, ut dicitur supra I, 32, spiritus sanctus in specie columbae apparuit. Omnia ergo haec vendunt, scilicet doctrinam apostolorum, sanguinem martyrum et dona spiritus sancti, quicumque bona ecclesiastica spiritualia, et eis annexa vendere praesumunt.

Secundo, contingit aliquos praelatos, seu ecclesiarum praepositos, etsi non manifeste per simoniam, occulte tamen per negligentiam boves, et oves, et columbas vendere, tunc scilicet quando tantum inhiant temporalibus lucris, et occupantur in eis, et negligunt spiritualem salutem subditorum: nam per hoc vendunt oves, et boves, et columbas, idest tria genera hominum eis subditorum. Scilicet praedicatores et operatores, qui significantur per boves; Is. XXXII, 20: beati qui seminatis super omnes aquas, immittentes pedem bovis et asini. Quia praelati debent ordinare boves, idest doctores et sapientes cum asinis, idest rudibus et simplicibus. Vendunt etiam activos, et ministeriis vacantes, qui significantur per oves, infra X, 27: oves meae vocem meam audiunt etc.; II Reg. Ult., 17: isti, qui oves sunt, quid fecerunt? vendunt et contemplantes, qui significantur per columbas; Ps. LIV, 7: quis dabit mihi pennas sicut columbae et volabo? tertio per templum dei potest intelligi spiritualis anima, ut dicitur I Cor. III, 17: templum dei sanctum est, quod estis vos.

Tunc ergo homo vendit in templo oves, et boves, et columbas, quando in anima bestiales motus retinet, pro quibus homo vendit se diabolo. Nam per boves, qui agriculturae deserviunt, significantur terrena desideria; per ovem, quae est animal stultum, significatur hominis stoliditas; per columbas vero hominis instabilitas: quae quidem deus de cordibus hominum expellit.

Et ideo statim ponitur domini remedium, cum dicit et cum fecisset quasi flagellum de funiculis, omnes eiecit de templo: ubi dominus apposuit remedium et operis, et verbi, ut doceret eos qui curam habent ecclesiae, subditos facto et verbo debere corrigere.

Et ideo circa hoc duo facit.

Primo ponitur remedium quod adhibuit facto; secundo remedium quod adhibuit verbo, ibi et his qui vendebant columbas dixit etc..

Circa primum tria facit. Primo eiecit homines; secundo oves et boves; tertio effudit pecuniam.

Eiecit quidem homines flagello, et hoc est quod dicit et cum fecisset quasi flagellum de funiculis, quod quidem non potuit fieri nisi virtute divina; nam, et Origenes dicit, quod divina potestas iesu poterat cum volebat accensam iracundiam hominum suffocare, sicut sedare mentium turbines; Ps. XXXII, V. 10: dominus dissipat cogitationes hominum.

Facit autem flagellum de funiculis, quia, ut dicit Augustinus, de peccatis nostris sumit materiam, unde nos puniat: ipsa enim protelatio peccatorum, secundum quod peccata peccatis adduntur, funiculi dicuntur; Prov. V, V. 22: funibus peccatorum suorum constringitur; Is. V, 18: vae qui trahitis iniquitatem in funiculis etc.. Sicut ergo eiecit de templo negotiatores, ita nummulariorum aes effudit, et mensas subvertit.

Attende, quod si ista, quae videbantur aliquo modo licita, quasi ad cultum dei ordinata, de templo eiecit, quanto magis si invenisset aliqua illicita? ideo autem eos eiecit, quia sacerdotes in hoc non intendebant honorem dei, sed utilitatem propriam. Unde dicitur Ez. XLIV, 8: posuistis custodes observationum mearum in sanctuario meo vobismetipsis.

Ostendit autem dominus zelum ad ea quae sunt legis, ut ex hoc ipso confutaret pontifices et sacerdotes, qui erant ei de lege calumniam illaturi.

Per hoc etiam quod huiusmodi eiecit de templo, dedit intelligere quod appropinquabat tempus quo sacrificia legis cessare debebant, et verus dei cultus ad gentes transferri; matth.

C. XXI, 43: auferetur a vobis regnum etc..

Similiter etiam ut ostenderet eorum damnationem qui spiritualia vendunt; Act. VIII, 20: pecunia tua tecum sit in perditione.

Consequenter cum dicit et his qui columbas vendebant, dixit etc., ponit remedium quod adhibuit verbo.

Ubi notandum est, quod simoniaci primo quidem fugandi sunt de ecclesia. Sed quia adhuc dum vivunt, per liberum arbitrium possunt se convertere, et adiuti a deo ad statum gratiae redire, non sunt desperandi.

Si vero non convertuntur, tunc quidem non fugantur, sed ligantur ab illis, quibus dicitur, Matth. XXII, 13: ligatis manibus et pedibus eius, mittite eum in tenebras exteriores.

Et ideo dominus hoc attendens, primo quidem admonet; secundo rationem admonitionis inducit, ibi et nolite facere etc..

Monet quidem venditores columbarum eos increpando, quia per eos signantur illi qui vendunt dona spiritus sancti, scilicet simoniaci.

Rationem huius inducit, cum dicit: et nolite facere domum patris mei, domum negotiationis. Is. I, 16: auferte malum cogitationum vestrarum ab oculis meis.

Attende autem, quod Matth. XXI, 13 dicit: nolite facere domum meam speluncam latronum, hic vero dicit: domum negotiationis, quod dominus ideo fecit ut, sicut bonus medicus, primo a levioribus incipiens, postea dura proponeret. Hoc enim quod hic factum dicitur, primo factum fuit: unde in ipso principio, non latrones, sed negotiatores eos vocat.

Sed quia ex eorum duritia adhuc a tali negotiatione non cessabant, ideo dominus alia vice eos expellens de quo agitur in mc.

C. IX, 15 ss. Durius eos increpat, vocans latrocinium quod primo vocaverat negotiationem.

Dicit autem domum patris mei, ad excludendum errorem Manichaei, qui dicebat, quod deus veteris testamenti non fuerat pater christi, sed deus novi. Sed si hoc verum esset, cum templum fuisset domus veteris testamenti, non utique christus dixisset templum domum patris sui.

Sed quare non sunt turbati Iudaei de hoc quod hic vocat deum patrem suum, sicut dicitur infra V, 18, quod propter hoc eum persequerentur? ad quod dicendum est, quod deus est pater aliquorum per adoptionem, puta iustorum, et hoc non erat novum apud Iudaeos; Ier. III, 19: patrem vocabis me, et post me ingredi non cessabis. Sed per naturam solius christi est, Ps. II, 7: dominus dixit ad me: filius meus es tu, scilicet verus et naturalis; et hoc inauditum erat apud eos. Et ideo quia christus se verum dei filium dicebat, Iudaei persequebantur ipsum; infra V, 18: propter hoc persequebantur Iudaei christum, quia non solum solvebat sabbatum; sed et patrem suum dicebat deum, aequalem se deo faciens.

Cum autem hic deum vocat patrem, dicebant de eo quod esset per adoptionem.

Quod autem domus dei non debeat fieri domus negotiationis, habetur zach.

C. Ult., 21: non erit ultra mercator in domo domini exercituum in die illo. Et in Ps. Lxx, V. 16 secundum aliam litteram: quoniam non cognovi negotiationem, introibo in potentias domini.

Consequenter cum dicit recordati sunt vero discipuli eius etc. Ponit prophetiae oraculum, quod quidem scriptum est in ps.

Lxviii, 10: zelus domus tuae comedit me.

Ubi sciendum, quod zelus proprie dicit quamdam intensionem amoris, qua intense diligens, nihil sustinet quod amori suo repugnet.

Et inde est quod viri diligentes intense uxores, nec in eis sustinentes aliorum consortium, utpote amori eorum contrarium, zelotypi dicuntur.

Ille igitur proprie zelum dei habet qui nihil patienter sustinere potest contra honorem dei, quem maxime diligit; III reg.

C. XIX, 10: zelo zelatus sum pro domino exercituum etc.. Nos autem debemus diligere domum domini, secundum illud Ps. XXV, 8: domine, dilexi decorem domus tuae. Et intantum debemus diligere quod zelus eius nos comedat: dum si quid contrarium fieri videbimus, studeamus etiam quantumcumque cari nostri sint qui hoc facient, removere, nec timeamus propter hoc aliqua mala perpeti. Unde dicitur in Glossa: bonus zelus est fervor animi, quo quis mortis abiecto timore, pro defensione veritatis accenditur. Eo comeditur, qui quaelibet prava quae viderit, corrigere satagit; et si nequit, tolerat, et gemit.