Lectio 1

Supra ostendit evangelista virtutem christi quantum ad mutationem naturae; hic vero ostendit eam quantum ad reformationem gratiae, de qua principaliter intendit.

Reformatio autem gratiae fit per spiritualem generationem, et per beneficiorum regeneratis collationem.

Primo ergo tractat de spirituali generatione; secundo de beneficiorum spiritualium regeneratis divinitus collatione; et hoc in V cap.

Ibi post haec erat dies festus Iudaeorum etc..

Circa primum duo facit.

Primo agit de spirituali regeneratione quantum ad Iudaeos; secundo de propagatione fructuum huius regenerationis etiam quantum ad externas nationes.

Et hoc in IV cap. Ibi ut ergo cognovit iesus, quia audierunt Pharisaei etc..

Circa primum duo facit.

Primo manifestat spiritualem regenerationem verbis; secundo implet eam factis, ibi post haec venit iesus, et discipuli eius in terram Iudaeam etc..

Circa primum tria facit.

Primo ostendit spiritualis regenerationis necessitatem; secundo eius qualitatem, ibi dicit ad eum Nicodemus: quomodo potest homo nasci, cum sit senex? tertio eius modum et rationem, ibi respondit ad eum Nicodemus, et dixit ei: quomodo possunt haec fieri? circa primum duo facit.

Primo ostendit demonstrandae necessitatis occasionem; secundo necessitatem huius regenerationis, ibi respondit iesus, et dixit ei: amen, amen dico tibi etc..

Occasio autem huius necessitatis inducitur ex Nicodemo; et ideo dicit erat autem homo ex Pharisaeis, Nicodemus nomine etc.. Quem describit ex persona, ex tempore, et ex confessione ipsius.

Ex persona quidem describitur quantum ad tria. Scilicet quantum ad religionem, quia Pharisaeus; unde dicit erat homo ex Pharisaeis. Duplex namque secta erat apud Iudaeos, scilicet Pharisaeorum et sadducaeorum.

Sed Pharisaei magis conveniebant nobiscum in opinionibus, quia credebant resurrectionem et dicebant esse creaturas aliquas spirituales. Sadducaei vero magis discordabant, quia nec resurrectionem futuram, nec spiritum esse credebant. Et dicebantur isti Pharisaei, quasi ab aliis divisi. Et quia opinio eorum probabilior erat, et magis propinqua veritati, ideo Nicodemus facilius conversus est ad christum. Act. XXVI, 5: secundum certissimam sectam religionis nostrae etc..

Item quantum ad nomen, cum dicit Nicodemus nomine: quod interpretatur victor, seu victoria populi, per quem significantur illi qui ex Iudaeis ad christum conversi, fide vicerunt mundum. I Io. Ult., 4: haec est victoria, quae vincit mundum, fides nostra.

Item tertio, quantum ad dignitatem; unde dicit princeps Iudaeorum. A principio namque licet dominus non elegerit sapientes, potentes, aut nobiles, ne virtus fidei sapientiae et potentiae humanae attribueretur ut dicitur I Cor. I, 26: non multi sapientes, secundum carnem, non multi potentes, non multi nobiles, sed quae stulta sunt mundi eligit deus, voluit tamen aliquos sapientes et potentes a principio ad se convertere, ne si doctrina sua solum ab ignobilibus et insipientibus reciperetur, haberetur contemptui, et ne credentium multitudo potius attribueretur rusticitati, et insipientiae conversorum, quam virtuti fidei. Nihilominus tamen voluit istos nobiles et potentes non multos esse ad eum conversos, ne ut dictum est humanae potentiae, aut sapientiae ascriberetur. Et ideo dicitur Io. XII, 42, quod aliqui ex principibus crediderunt in eum: inter quos fuit iste Nicodemus; Ps. XLVI, 10: principes populorum congregati sunt.

Ex tempore vero describit eum, cum dicit hic venit ad iesum nocte etc..

Circa quod sciendum est, quod qualitas temporis consuevit in Scriptura describi circa aliquos, ad insinuandam cognitionem mentis, seu conditionem actionis eorum. Describitur autem hic tempus istud obscurum, unde dicit venit nocte. Nox enim obscura est, et competebat qualitati affectus Nicodemi, qui non cum securitate et libera propalatione, sed cum timore ad iesum veniebat; nam erat de illis principibus, de quibus dicitur Io. XII, 42 quod crediderunt in eum; sed propter Pharisaeos non confitebantur, ut de synagoga non eiicerentur. Non enim perfecte diligebant; unde subditur: dilexerunt enim magis gloriam hominum quam gloriam dei.

Competit etiam nox eius ignorantiae, et imperfectae cognitioni, quam iste habebat de christo; Rom. XIII, 12: nox praecessit etc.; Ps. Lxxxi, 5: nescierunt, neque intellexerunt, in tenebris ambulant.

Ex confessione vero describitur, cum subdit et dixit ei: Rabbi, scimus quia a deo venisti magister. Ubi confitetur christi officium in docendo, cum dicit Rabbi, etc.

Et eius potestatem in agendo, ibi nemo enim potest haec signa facere quae tu facis, nisi fuerit deus cum eo. Et quidem in utroque verum dicit, licet parum confessus est.

Verum enim est quod vocat eum Rabbi, idest magister, quia, ut dicitur infra XIII, 13: vos vocatis me magister, et domine, et bene dicitis, sum etenim. Legerat enim Nicodemus quod scriptum est ioel II, 23: filii sion, exultate, et laetamini in domino deo vestro, quia dedit vobis doctorem iustitiae.

Sed parum dicit, quia dicit eum a deo venisse magistrum sed tacet eum deum esse.

Nam venire a deo magister, commune est omnibus bonis praelatis, Ier. III, 15, et dabo vobis pastores iuxta cor meum; et pascent vos scientia, et doctrina; unde hoc non est singulare christo: quamquam aliter doceant homines, aliter christus. Alii enim magistri docent tantum exterius, sed christus etiam interius, quia, ut dicitur supra I, 9, erat lux vera, quae illuminat omnem hominem: et ideo ipse solus dat sapientiam; Lc. XXI, 15: ego dabo vobis os et sapientiam. Et hoc nullus purus homo dicere potest.

Potestatem vero confitetur ex signis visis, quasi dicat: credo quod a deo venisti magister, quia nemo potest haec signa facere. Et verum dicit, quia signa quae christus fecit, non possunt fieri nisi divinitus, et quia deus cum eo erat; infra VIII, V. 29: qui me misit, mecum est. Sed parum dicit, quia credebat quod christus non propria potestate signa faceret, quasi indigens extranea virtute, ac si deus non esset cum eo per unitatem essentiae, sed per infusionem gratiae solum. Quod quidem falsum est, quia non extranea virtute, sed propria, signa faciebat: nam eadem est potestas dei et christi.

Simile est quod dicit mulier eliae, III Reg. XVII, 24: in hoc facto cognovi quoniam vir dei es tu.

Consequenter cum dicit respondit iesus, et dixit ei etc. Ponit necessitatem spiritualis regenerationis provenientem ex ignorantia Nicodemi. Et ideo dicit amen, amen.

Ubi notandum est, quod haec dictio amen est Hebraea, qua frequenter christus usus est: unde ob eius reverentiam nullus translator, tam Graecorum quam Latinorum, transferre voluit. Et quandoque quidem significat idem quod verum, aut idem quod vere; quandoque vero idem quod fiat. Unde in Ps. Lxxi, LXXXVIII et CVI, ubi nos habemus, fiat, in Hebraeo est amen, amen.

Sed hanc dictionem solus ioannes evangelista ingeminat inter evangelistas. Cuius ratio est, quia alii evangelistae ea principaliter tradunt quae ad humanitatem christi pertinent: ad quae, cum facilius credibilia sint, minor assertio necessaria erat; ioannes vero ea quae ad divinitatem christi pertinent, principaliter tractat, quae, cum occulta sint, et a cognitione hominum remota, maiori assertione indigebant.

Deinde attendendum est, quod haec responsio christi videtur omnino inconsona propositis a Nicodemo, nisi diligenter consideretur. Quomodo namque convenire videtur quod dixit Nicodemus Rabbi, scimus quia a deo venisti, cum hoc quod respondit dominus nisi quis renatus fuerit denuo, non potest videre regnum dei? sed notandum, sicut iam dictum est, quod Nicodemus imperfectam opinionem habens de christo, confitebatur eum magistrum et haec signa facere tamquam hominem purum. Vult ergo ei dominus ostendere, quomodo ad altiorem cognitionem de ipso posset pervenire.

Et quidem poterat de hoc dominus disputare; sed quia hoc fuisset versum in contentionem, cuius contrarium de eo scriptum est Is. XLII, 2: non contendet, ideo cum mansuetudine voluit eum ad veram cognitionem perducere, quasi diceret: non mirum si me purum hominem credis, quia illa secreta divinitatis non potest aliquis scire, nisi adeptus fuerit spiritualem regenerationem. Et hoc est quod dicit nisi quis natus fuerit denuo, non potest videre regnum dei.

Ubi sciendum, quod cum visio sit actus vitae, secundum diversas vitas, diversae sunt visiones. Nam est quaedam vita carnalis, qua communiter omnia alia vivunt, et haec habet carnalem visionem, seu cognitionem.

Est et vita spiritualis, qua homo conformatur deo et spiritibus sanctis, et haec habet spiritualem visionem. Secundum carnalem quidem spiritualia videri non possunt; I cor.

C. II, 14: animalis homo non percipit ea quae sunt spiritus dei, sed percipiuntur visione spirituali; unde ibidem subditur quae dei sunt, nemo novit nisi spiritus dei. Spiritus autem est qui regenerat; unde apostolus Rom. VIII, V. 15: non accepistis spiritum servitutis iterum in timore; sed accepistis spiritum adoptionis.

Et hunc quidem spiritum per regenerationem spiritualem accipimus. Ad Tit. III, 5: salvos nos fecit per lavacrum regenerationis spiritus sancti.

Si ergo visio spiritualis non est nisi per spiritum sanctum, et spiritus sanctus infunditur nobis per lavacrum regenerationis spiritualis: ergo non possumus videre regnum dei, nisi per lavacrum regenerationis, et ideo dicit nisi quis renatus fuerit ex aqua et spiritu sancto, non potest introire in regnum dei. Quasi dicat: non est mirum si non vides regnum dei, quia nullus illud videre potest nisi accipiat spiritum sanctum, per quem renascitur in filium dei.

Ad regnum autem non solum pertinet regale solium, sed etiam quae sunt ad regni gubernationem, scilicet regia dignitas, beneficia gratiarum et via iustitiae, qua solidatur regnum, et ideo dicit non potest videre regnum dei, idest gloriam et dignitatem dei, idest mysteria salutis aeternae, quae per fidei iustitiam inspiciuntur; Rom. XIV, 17: regnum dei non est esca et potus.

In veteri autem lege fuit quaedam regeneratio spiritualis, sed imperfecta et figuralis; I Cor. X, 2: omnes in Moyse baptizati sunt, in nube et in mari; idest, in figura baptismum acceperunt. Et ideo mysteria regni dei videbant quidem, sed figuraliter tantum; hebr.

C. XI, 13: a longe aspicientes. In nova vero lege est manifesta regeneratio spiritualis, sed tamen est imperfecta, quia renovamur interius tantum per gratiam, sed non exterius per incorruptionem; II Cor. IV, 16: licet is qui foris est noster homo corrumpatur, tamen is qui intus est renovatur de die in diem. Et ideo videmus regnum dei et mysteria salutis aeternae, sed imperfecte, quia, ut dicitur I Cor. XIII, 12, videmus nunc per speculum in aenigmate etc.. In patria vero est perfecta regeneratio, quia renovabimur interius et exterius.

Et ideo regnum dei perfectissime videbimus; unde I Cor. XIII, 12: tunc autem videbimus facie ad faciem; et I Io. III, 2: cum apparuerit, similes ei erimus, quia videbimus eum sicuti est.

Patet ergo quod sicut visionem corporalem non habet quis nisi natus, ita nec spiritualem habere potest nisi renatus. Et secundum triplicem regenerationem est triplex modus visionis.

Nota autem, quod in Graeco non habetur denuo, sed anothe, idest desuper, quod Hieronymus transtulit denuo, ut scilicet importet additionem. Et sic Hieronymus intellexit dicens nisi renatus fuerit denuo; quasi dicat: nisi renatus iterato per supernaturalem generationem.

Chrysostomus autem dicit, nasci desuper, esse proprium filii dei, quia ipse solus natus est desuper; infra (hoc cap.) qui desursum venit, super omnes est. Et dicitur christus nasci desuper quantum ad tempus (ut ita liceat loqui) quia ab aeterno genitus; Ps. Cix, V. 3: ante Luciferum genui te. Et quantum ad generationis principium, quia a patre caelesti; infra VI, 38: descendi, non ut faciam voluntatem meam, sed eius qui misit me.

Quia ergo nostra regeneratio est ad similitudinem filii dei, secundum illud Rom. VIII, V. 29: quos praescivit conformes fieri imaginis filii sui, ideo, quia illa generatio superna est, et nostra generatio desuper est, quantum ad tempus, per aeternam praedestinationem, Eph. I, 4: elegit nos in ipso ante mundi constitutionem, et quantum ad donum dei, infra VI, 44: nemo potest venire ad me, nisi pater qui misit me, traxerit eum. Eph. II, 5: gratia dei salvati estis etc..

Consequenter cum dicit dicit ad eum Nicodemus etc., ponit modum, et rationem huius spiritualis regenerationis: et circa hoc primo ponitur dubitatio Nicodemi; secundo responsio christi respondit iesus: amen, amen dico tibi etc..

Circa primum sciendum est, quod, sicut dicitur I Cor. II, 14, animalis homo non percipit ea quae sunt spiritus dei, et ideo, quia Nicodemus carnalis adhuc et animalis erat, non potuit quae dicebantur, nisi carnaliter intelligere. Et ideo ea quae dominus dixerat de regeneratione spirituali, ipse de regeneratione carnali intelligebat. Et hoc est quod dicit quomodo potest homo nasci, cum sit senex? ubi, secundum chrysostomum, sciendum est, quod Nicodemus voluit obiicere contra verba salvatoris. Sed tamen obiectio eius derisibilis est, quia christus loquitur de regeneratione spirituali, hic autem obiicit de carnali.

Similiter omnes rationes inductae ad impugnandum ea quae sunt fidei, derisibiles sunt, quia non sunt secundum intentionem sacrae Scripturae.

Obiicit autem Nicodemus contra verba domini dupliciter, secundum quod dupliciter videbatur dictum domini impossibile, scilicet quod homo denuo renascatur. Uno modo scilicet propter irreversibilitatem humanae vitae: nam a senectute non potest homo redire ad pueritiam. Unde dicitur iob XVI, V. 23: semitam, scilicet vitam praesentem, per quam non revertar, ambulo. Et secundum hoc dicit quomodo potest homo nasci, cum sit senex? quasi dicat: numquid iterum efficietur puer ut renascatur? iob VII, 10: non revertetur ultra in domum suam, neque cognoscet eum amplius locus eius.

Secundo ex modo carnalis generationis: nam homo in principio cum generatur est in parva quantitate, ita ut possit eum uterus maternus capere; postmodum vero, cum iam natus est, ad continua crementa paulatim perducitur, ita ut non possit in materno utero contineri. Et ideo dicit numquid potest in ventrem matris suae iterato introire, et renasci? quasi dicat, non, quia non capit eum venter.

Sed haec locum non habent in generatione spirituali, quia homo, quantumcumque per peccatum spiritualiter inveteratus, secundum illud Ps. XXXI, 3: quoniam tacui, inveteraverunt omnia ossa mea, potest per auxilium gratiae divinae ad novitatem venire, secundum illud Ps. Cii, 5: renovabitur ut aquilae iuventus tua. Potest, et quantumcumque magnus, in uterum spiritualem, scilicet ecclesiae, per sacramentum baptismi introire.

Quis autem sit uterus spiritualis, manifestum est; alias numquam diceretur: ex utero ante Luciferum genui te.

Nihilominus tamen aliqualem similitudinem habet quod dicitur; nam, sicut homo semel carnaliter natus, non potest iterum nasci, ita et semel per baptismum spiritualiter natus, non potest iterum nasci, quia non debet iterum baptizari; Eph. IV, 5: unus dominus, una fides, unum baptisma.

Consequenter cum dicit respondit iesus etc., ponitur responsio christi.

Et circa hoc tria facit.

Primo solvit rationes Nicodemi, ostendendo qualitatem regenerationis; secundo manifestat solutionem per rationem, ibi quod natum est ex carne, caro est etc.; tertio per exemplum, ibi non mireris etc..

Solvit ergo obiectiones, ostendens quod regeneratio de qua loquitur, est spiritualis, et non carnalis. Et hoc est quod dicit amen, amen dico tibi, nisi quis renatus fuerit ex aqua et spiritu sancto, non potest introire in regnum dei, quasi dicat: tu intelligis de generatione carnali, sed ego loquor de spirituali.

Sed attende quod supra dixerat non potest videre regnum dei, hic vero dicit non potest introire in regnum dei, quod idem est.

Nam quae regni dei sunt, nullus videt, nisi regnum dei intret; et tantum videt quantum intrat. Apoc. II, 17: in calculo nomen novum scriptum, quod nemo scit nisi qui accipit.

Quod autem spiritualis regeneratio ex spiritu fiat, rationem habet. Nam oportet generatum generari ad similitudinem generantis; nos autem regeneramur in filios dei, ad similitudinem veri filii: oportet ergo quod regeneratio spiritualis fiat per id per quod assimilamur vero filio; quod quidem est per hoc quod spiritum eius habemus. Rom. VIII, 9: si quis spiritum christi non habet, hic non est eius; I Io. IV, 13: in hoc cognoscimus, quoniam in eo manemus, et ipse in nobis, quia de spiritu suo dedit nobis etc.. Oportet ergo quod spiritualis regeneratio per spiritum sanctum fiat. Rom. VIII, 15: non accepistis spiritum servitutis iterum in timore, sed spiritum adoptionis filiorum; infra VI, 63: spiritus est qui vivificat etc..

Et etiam huic regenerationi necessaria aqua propter tria. Primo quidem propter humanae naturae conditionem. Homo enim ex anima et corpore constat, et si in eius regeneratione esset spiritus tantum, solum quod spirituale est hominis, ostenderetur regenerari.

Ut ergo regeneretur etiam caro, oportet quod sicut est ibi spiritus, per quem regeneratur anima, ita sit ibi aliquid corporale, per quod regeneretur corpus; et hoc est aqua.

Secundo propter humanam cognitionem: nam, sicut dionysius dicit, divina sapientia ita omnia ordinat ut unicuique provideat secundum modum suae conditionis. Homo autem est naturaliter cognoscitivus; oportet ergo eo modo dona spiritualia hominibus conferri, ut ea cognoscant; I Cor. II, 12: ut sciamus quae a deo donata sunt nobis. Naturalis autem modus huius cognitionis est ut spiritualia per sensibilia cognoscat, cum omnis nostra cognitio a sensu incipiat. Oportuit ergo ad hoc quod intelligamus id quod spirituale est in hac regeneratione, quod esset in ea aliquid sensibile et materiale, scilicet aqua: per quod intelligamus quod sicut aqua lavat et purgat corporaliter exterius, ita et per baptismum homo lavatur et purgatur interius spiritualiter.

Tertio propter causae congruitatem: nam causa nostrae regenerationis est verbum incarnatum.

Supra I, 12: dedit eis potestatem filios dei fieri. Congruit ergo quod in sacramentis, quae efficaciam habent ex virtute verbi incarnati, sit aliquid correspondens verbo, et aliquid correspondens carni, seu corpori.

Et hoc est spiritualiter aqua in sacramento baptismi, ut scilicet per eam configuremur morti christi, dum submergimur in ea, quando baptizamur, sicut christus tribus diebus fuit in ventre terrae; Rom. VI, 4: consepulti enim sumus cum illo per baptismum.

Hoc etiam mysterium in prima rerum productione signatum est, Gen. I, quando spiritus domini ferebatur super aquas. Sed per tactum mundissimae carnis christi maior virtus collata est aquis: quia in principio producebant aquae reptile animae viventis; sed ex quo christus baptizatus est in iordane, animas spirituales aqua reddit.

Per hoc autem quod hic dicit nisi quis renatus fuerit ex aqua et spiritu sancto, manifeste apparet spiritum sanctum esse deum. Supra enim I, 13, dicit: non ex sanguinibus, neque ex voluntate carnis, neque ex voluntate viri, sed ex deo nati sunt. Ex quo sic formatur ratio. Ille ex quo spiritualiter renascuntur homines, est deus; sed homines renascuntur spiritualiter per spiritum sanctum, ut hic dicitur: ergo spiritus sanctus est deus.

Sed hic est duplex quaestio. Prima est. Si nullus intrat regnum dei, nisi renascatur aqua, antiqui autem patres non sunt renati aqua, quia non baptizabantur: ergo non intraverunt regnum dei.

Alia est, quia cum sit triplex baptismus, scilicet fluminis, flaminis et sanguinis, et multi fuerint baptizati ultimis duobus, quos dicimus intrasse regnum dei statim (cum tamen non fuerint renati aqua) non videtur esse verum quod hic dicitur nisi quis renatus fuerit ex aqua et spiritu sancto.

Responsio. Dicendum est quantum ad primum, quia regeneratio ex aqua et spiritu sancto fit dupliciter, scilicet in veritate et figura.

Antiqui autem patres, licet non fuerint regenerati regeneratione vera, fuerunt tamen regenerati regeneratione figurali, quia semper habuerunt aliquod signum sensibile, in quo vera regeneratio praefigurabatur; et secundum hoc renati intraverunt regnum dei, soluto pretio.

Quantum ad secundum dicendum, quod illi qui renascuntur baptismo sanguinis et flaminis, licet non habeant regenerationem in actu, habent tamen in voto: alias enim neque baptismus sanguinis aliquid valeret; nec esse posset baptismus spiritus. Sic ergo ad hoc quod homo intret regnum dei, oportet quod adsit baptismus aquae in re, sicut est in omnibus baptizatis; vel in voto, sicut est in martyribus et catechumenis, qui morte praeveniuntur antequam votum impleant; vel in figura, sicut in antiquis patribus.

Ex hoc quod dicitur nisi quis renatus fuerit ex aqua et spiritu sancto, pelagiani errantes dixerunt, quod pueri baptizantur, non quidem ut mundentur a peccatis quae nondum habent, sed ut possint intrare regnum dei.

Sed hoc est falsum: quia, secundum quod Augustinus dicit in Lib. De baptismo parvulorum, inconveniens est quod imago dei, scilicet homo, subtrahatur a regno dei, nisi propter aliquod impedimentum; quod esse non potest, nisi peccatum. Oportet ergo quod in pueris qui subtrahuntur a regno, sit aliquod peccatum scilicet originale.

Consequenter cum dicit quod natum est ex carne, caro est etc. Probat per rationem, quod oportet nasci ex aqua et spiritu sancto: et est ratio sua talis. Nullus potest pervenire ad regnum, nisi spiritualis efficiatur; sed aliquis non efficitur spiritualis nisi per spiritum sanctum: ergo nullus potest intrare regnum dei nisi renatus ex spiritu sancto.

Dicit ergo quod natum est ex carne, caro est; idest, nativitas secundum carnem, facit nasci in vitam carnalem, I Cor. XV, 47: primus homo de terra terrenus, et quod natum est ex spiritu, idest ex virtute spiritus sancti, spiritus est, idest spiritualis.

Nota autem, quod haec praepositio ex quandoque designat causam materialem; sicut cum dico, cultellus est ex ferro; quandoque causam efficientem; sicut domus est ex aedificatore. Et secundum hoc, quod dicitur quod natum est ex carne, potest intelligi dupliciter, effective et materialiter. Effective quidem, quia virtus quae est in carne, est effectiva generationis; materialiter vero, quia aliquod carnale in animalibus est materia generati.

Sed ex spiritu non dicitur aliquid nasci materialiter, cum spiritus immutabilis sit, materia vero sit subiectum transmutationis, sed dicitur effective.

Secundum hoc ergo, possumus accipere triplicem generationem. Unam quae est ex carne materialiter et effective, quae est communis omnibus qui carnalem statum habent. Alia est secundum spiritum effective, secundum quam regeneramur in filios dei per gratiam spiritus sancti, et efficimur spirituales. Tertia est media, scilicet quae est ex carne materialiter solum, et ex spiritu sancto effective. Et haec est singularis et propria christi: quia materialiter est habens carnem ex carne matris natus, et effective est ex spiritu sancto; Matth. I, 20: quod enim in ea natum est, de spiritu sancto est. Et ideo natus est sanctus; Lc. I, 35: spiritus sanctus superveniet in te, et virtus altissimi obumbrabit tibi: ideoque quod nascetur ex te sanctum, vocabitur filius dei.