Lectio 6

Postquam dominus Iudaeos ostendit originem aliquam spiritualem habere et exclusit ab eis originem praesumptam, hic astruit veram, ascribens eis paternitatem diaboli, et primo proponit intentum; secundo rationem eis assignat, ibi et desideria patris vestri vultis facere; tertio positam rationem manifestat, ibi ille homicida erat ab initio.

Dicit ergo vos facitis opera diaboli, ergo vos ex patre diabolo estis, scilicet per imitationem; Ez. XVI, 3: pater tuus Amorrhaeus, et mater tua cethaea.

Cavenda est hic haeresis Manichaeorum, qui dicunt esse quamdam naturam mali, et gentem quamdam tenebrarum cum principibus suis, a qua corruptibilia omnia originem trahunt; et secundum hoc omnes homines secundum carnem ex diabolo processisse. Ponebant autem quasdam animas ad bonam creationem pertinere, et quasdam ad malam; unde dicebant hoc dictum a domino vos ex patre diabolo estis, quia ab eo secundum carnem processistis, et animae vestrae sunt de mala creatione.

Sed, ut Origenes dicit, introducere duas naturas propter differentiam boni et mali, simile videtur ei qui diceret alteram esse oculi videntis substantiam, alteram caligantis vel se avertentis. Quemadmodum enim oculi sani et lippi non differunt substantia, sed quaedam contingit causa deficiens, scilicet quae facit eum caligare; ita eadem est substantia et natura rei, sive sit bona, seu habeat in se defectum, quod est peccatum voluntatis. Non ergo Iudaei ut mali, dicuntur filii diaboli natura, sed imitatione.

Consequenter cum dicit et desideria patris vestri vultis facere, rationem assignatam exponit; quasi dicat: non estis filii diaboli tamquam ab eo creati, et in esse producti sed quia eum imitantes, desideria patris vestri vultis facere, quae quidem mala sunt: nam sicut ille invidit homini, et occidit, Sap. II, 24: invidia diaboli mors intravit in orbem terrarum, ita et vos mihi invidentes, quaeritis me interficere hominem, qui veritatem locutus sum vobis.

Consequenter cum dicit ille homicida erat ab initio, positam rationem manifestat, et primo ponit diaboli quam imitantur conditionem; secundo ostendit eos esse imitatores conditionis illius, ibi ego autem si veritatem dico, non creditis mihi.

Sciendum est circa primum, quod in diabolo duplex peccatum maxime pollet: scilicet peccatum superbiae ad deum, et invidiae ad hominem, quem occidit. Sed ex peccato invidiae ad hominem quo infert nocumenta hominibus, cognoscitur a nobis peccatum superbiae et ideo primo ponit peccatum Daemonis contra hominem; secundo peccatum eius contra deum, ibi et in veritate non stetit.

Peccatum autem invidiae contra hominem est quod occidit eum; unde dicit: ille, scilicet diabolus, homicida erat ab initio.

Ubi sciendum est quod non ferro accinctus diabolus occidit hominem, sed mala persuasione; Sap. II, 24: invidia diaboli mors introivit in orbem terrarum. Et primo quidem introivit mors peccati, Ps. XXXIII, 22: mors peccatorum pessima, deinde vero mors corporalis, Rom. V, 12: per unum hominem peccatum intravit, et per peccatum mors. Et, ut dicit Augustinus, noli putare te non esse homicidam, quando fratri tuo mala persuades.

Attendendum est autem, secundum Origenem, quod ille homicida dicitur non propter aliquem singulariter tantum, sed pro toto genere, quod peremit in Adam, in quo cuncti moriuntur, ut dicitur I ad Cor. XV, 22.

Unde antonomastice homicida dicitur; et hoc ab initio, ex quo scilicet fuit homo, qui occidi poterat, ex quo potuit fieri homicidium: non enim posset occidi homo, nisi prius homo fieret.

Consequenter cum dicit et in veritate non stetit, ponit peccatum Daemonis contra deum, quod consistit in hoc quod avertit se a veritate, quae deus est, et primo ostendit eum a veritate aversum; secundo ostendit eum veritati contrarium, ibi dum loquitur mendacium, ex propriis loquitur.

Circa primum duo facit.

Primo ostendit eum a veritate aversum; secundo manifestat quod dixit, ibi quia veritas in eo non est.

Dicit ergo et in veritate non stetit.

Unde sciendum est, quod duplex est veritas: scilicet vocis et operis. Veritas quidem vocis est qua quis profert ore quod gerit corde, et est in rerum natura; Eph. IV, 25: deponentes mendacium, loquimini veritatem unusquisque cum proximo suo; Ps. XIV, 3: qui loquitur veritatem cum proximo suo, qui non egit dolum in lingua sua. Veritas iustitiae, quando scilicet quis agit quod convenit sibi secundum ordinem suae naturae: de qua supra III, 21, dicit: qui fecerit veritatem, veniet ad lucem, ut manifestentur opera eius, quia in deo sunt facta. De hac ergo veritate dominus loquens dicit et in veritate, scilicet iustitiae, non stetit, quia deseruit ordinem suae naturae, qui erat ut deo subiiceretur, et per eumdem beatitudinem suam et naturalis desiderii complementum consequeretur.

Unde dum hoc per se consequi voluit, a veritate cecidit.

Hoc autem quod dicit in veritate non stetit, potest dupliciter intelligi: vel quod numquam in veritate steterit; vel quod aliquando steterit, sed in ea non permansit.

Sed hoc quod numquam fuerit in veritate iustitiae, potest habere duplicem sensum.

Unum quidem secundum Manichaeos, qui dicunt diabolum naturaliter malum esse: ex quo sequitur quod semper malus fuerit. Nam quod inest naturaliter, semper inest. Sed hoc est haereticum, quia in Ps. Cxlv, 6, dicitur, quod deus fecit caelum et terram, mare et omnia quae in eis sunt. Ergo omne ens est a deo; omne autem quod est a deo, inquantum est, bonum est.

Et ideo alii dixerunt, quod Daemon ex sui natura bonus est a deo creatus, sed in primo instanti factus est malus per liberum arbitrium.

Et differunt isti a Manichaeis: quia illi dicunt Daemones semper fuisse malos, et naturaliter; isti vero semper malos, sed per liberum arbitrium.

Sed posset alicui videri quod quia Angelus non est malus per naturam, sed per peccatum propriae voluntatis, peccatum autem est actus quidam, potuit fieri ut Angelus in principio actus fuerit bonus, sed in termino actus mali fuerit malus effectus. Manifestum est autem quod actus peccati in Daemone est creatione posterior, terminus autem creationis est ipsum esse Angeli: terminus vero operationis peccati est quod sint mali. Et sic ex hac ratione volunt quod impossibile sit quod in primo instanti quo Angelus esse coepit, fuerit malus.

Sed haec ratio non videtur sufficiens, habet enim locum in motibus temporalibus tantum, qui successive aguntur, non autem in motibus instantaneis. Nam in motibus successivis aliud est instans in quo incipit actio, et aliud in quo terminatur: sicut si motus localis sequitur ad alterationem, non potest in eodem instanti terminari motus localis et alteratio. Sed in mutationibus instantaneis, simul et in eodem instanti potest esse terminus primae et secundae mutationis; sicut in eodem instanti quo illuminatur luna a sole, illuminatur aer a luna. Manifestum est autem quod creatio est instantanea, et similiter motus liberi arbitrii in Angelis, cum non indigerent collatione et discursu rationis; unde nihil prohibet simul et in eodem instanti esse terminum creationis, in quo fuit bonus, et iterum terminum liberi arbitrii, in quo fuit malus.

Et hoc aliqui concedunt; sed dicunt hoc non fuisse, licet esse potuerit: et hoc propter auctoritatem Scripturae. Dicitur enim sub figura regis Babylonis de diabolo, Is. XIV, 12: quomodo cecidisti, Lucifer, qui mane oriebaris? Ez. XXVIII, 13, dicitur sub persona regis tyri: in deliciis Paradisi dei fuisti. Et ideo dicunt, quod non fuit in principio suae creationis malus, sed quandoque bonus fuit, et per liberum arbitrium cecidit.

Sed dicendum est, quod in primo instanti suae creationis non potuit esse malus. Cuius ratio est, quia nullus actus habet rationem peccati, nisi inquantum est praeter rationem naturae agentis voluntarii. In quolibet autem ordine actuum prius est actus naturalis; sicut in intelligendo, primo intelliguntur prima principia, et per ipsa intelliguntur alia, et, in volendo similiter, primo volumus ultimam perfectionem et ultimum finem, cuius appetitus naturaliter nobis inest, et propter ipsum appetimus alia. Quod autem secundum naturam fit, non est peccatum. Impossibile est ergo quod primus actus diaboli fuerit malus. Fuit ergo diabolus in aliquo instanti bonus, sed in veritate non stetit, idest, non permansit.

Ad illud autem quod dicitur I Io. III, 8: diabolus ab initio peccavit, dicendum, quod ab initio quidem peccavit; quia ex quo incepit peccare, numquam desiit.

Consequenter cum dicit quia non est veritas in eo, manifestat quod dixit.

Quae quidem manifestatio intelligitur dupliciter.

Uno quidem modo, secundum Origenem, ut sit manifestatio communis per specialem, sicut si vellem manifestare quod socrates est animal per hoc quod est homo. Quasi dicat in veritate non stetit, sed cecidit; et hoc quia non est veritas in eo. Est autem duplex gradus non stantium in veritate. Aliqui enim in veritate non stant, quia non firmantur in ea, sed dubitant Ps. Lxxii, 2: mei autem pene moti sunt pedes, pene effusi gressus mei. Aliqui autem quia totaliter a veritate resiliunt. Et sic diabolus in veritate non stetit, sed ab ea recessit per aversionem.

Sed numquid nulla veritas est in eo? et quidem si nulla veritas sit, neque semetipsum intelliget, neque aliquid, cum intellectus non sit nisi verorum: quod est inconveniens.

Dicendum est ergo, in Daemonibus esse aliquam veritatem, sicut aliquod verum. Nullum enim malum totaliter corrumpit bonum, cum ad minus, subiectum in quo malum est, sit bonum. Ideo dyonisius dicit, quod in Daemonibus manent integra naturalia bona.

Sic igitur aliqua veritas est in eis, sed non completiva, a qua aversi sunt, scilicet a deo, qui est veritas et sapientia completiva.

Secundo vero modo manifestatio ista est per signum, ut Augustinus dicit.

Quia videtur quod potius debuisset contrarium dici. Ideo scilicet veritas non est in eo, quia in veritate non stetit. Sed sicut causa aliquando manifestatur per effectum, ita dominus voluit ostendere quod in veritate non stetit per hoc quod veritas non est in eo: esset enim in eo, si in veritate stetisset. Similis modus loquendi habetur in Ps. XVI, 6: ego clamavi quoniam exaudisti; quasi, ex hoc apparet quod clamavit, quia fuit exauditus.

Consequenter cum dicit cum loquitur mendacium, ex propriis loquitur, ostendit quod diabolus est contrarius veritati, et primo ponit intentum; secundo manifestat propositum, ibi quia mendax est, et pater eius.

Veritati autem contrarium est falsum et mendacium; diabolus autem est veritati contrarius, quia loquitur mendacium: et ideo dicit dum loquitur, mendacium loquitur.

Ubi sciendum est, quod quicumque praeter deum loquitur ex propriis, mendacium loquitur quamvis non quicumque mendacium loquitur, ex propriis loquatur. Solus autem deus loquendo ex propriis, loquitur veritatem. Veritas enim est illuminatio intellectus; deus autem est ipsum lumen, et ab ipso omnes illuminantur, supra I, 9: erat lux vera, quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum: unde et est ipsa veritas, et alii non loquuntur veritatem nisi inquantum ab ipso illuminantur. Unde, sicut Ambrosius dicit, omne verum a quocumque dicatur, a spiritu sancto est. Sic ergo diabolus cum loquitur ex propriis, loquitur mendacium; homo etiam, cum ex propriis loquitur, mendacium loquitur; sed cum a deo loquitur, tunc loquitur veritatem; Rom. III, 4: est autem deus verax, omnis autem homo mendax, quantum est in se. Sed non omnis homo qui loquitur mendacium, loquitur ex propriis, quia quandoque hoc ab alio accipit: non quidem a deo, qui est verax, sed ab eo qui in veritate non stetit et primo mendacium adinvenit. Et ideo ipse singulariter cum loquitur mendacium, ex propriis loquitur; III Reg. Ult., 22: egrediar, et ero spiritus mendax in ore omnium prophetarum eius; Is. XIX, 14: dominus immiscuit, idest miscere permisit in medio eius spiritum erroris.

Propositum autem manifestat cum dicit quia mendax est, et pater eius. Quod quidem Manichaei male intelligentes, ponebant Daemonum generationes, putantes diabolum patrem habere. Unde dicebant, quod diabolus mendax est, et pater eius, idest diabolus.

Quod quidem non sic est intelligendum.

Nam dominus dixit, quod diabolus est mendax, et pater eius, idest mendacii: non enim omnis qui mentitur, pater est sui mendacii.

Nam, ut Augustinus dicit, si ab alio mendacium accepisti, et dixisti; tu quidem mentitus es, sed pater mendacii non es.

Diabolus vero, quia aliunde non accepit mendacium, quo tamquam veneno hominem occideret, pater mendacii est, sicut deus pater est veritatis. Diabolus enim primo mendacium invenit, cum scilicet mulieri mentitus est: nequaquam moriemini, Gen. III, 4.

Quod qualiter verum fuerit, rei eventus postmodum comprobavit.

Sciendum est autem, quod haec verba ab illo loco vos ex patre diabolo estis, in libro de quaestionibus novi et veteris testamenti exponuntur de cain, hoc modo: secundum quod ille dicitur diabolus qui facit opera diaboli, et vos eum imitamini. Cain homicida erat ab initio, ex quo scilicet Abel fratrem suum occidit, et in veritate non stetit, quia veritas non est in eo. Et hoc apparet, quia cum dominus quaereret ab eo (Gen. IV, 9): ubi est Abel frater tuus? respondit dicens: nescio, domine; numquid custos fratris mei sum ego? unde ipse mendax est et pater eius, scilicet diabolus, qui est pater eius impressione. Prima tamen expositio melior est.