Lectio 1

Posita doctrina christi de spirituali regeneratione, et quod christus gratiam spiritualis regenerationis Iudaeis communicaverat, hic consequenter ostendit quomodo ipsa gratia etiam ad gentes derivata est per christum. Salutaris autem gratia christi derivata est dupliciter in gentibus: per doctrinam et per miracula. Marc. Ult., 20: illi autem profecti praedicaverunt ubique, ecce doctrina, domino cooperante, sequentibus signis, ecce miracula.

Primo ergo ostendit futuram gentium conversionem per doctrinam; secundo futuram gentium conversionem per miracula, ibi post duos autem dies exiit inde.

Circa primum duo facit.

Primo praemittit quaedam praeambula ad doctrinam; secundo proponit doctrinam, et eius effectum, ibi respondit iesus, et dixit ei: si scires donum dei etc..

Quantum ad primum tria praeambula praemittit.

Primum ex parte ipsius docentis; secundum ex parte eius de quo doctrina erat, ibi erat autem ibi fons Iacob; tertium ex parte personae audientis, ibi venit mulier de Samaria, etc..

Ex parte autem docentis, praeambulum est eius accessus ad locum doctrinae; et ideo dicit ut ergo cognovit iesus, etc..

Ubi tria facit.

Primo innuit terminum a quo recedit, quia a Iudaea; secundo terminum ad quem accedit, in Galilaeam; tertio insinuat medium per quod transit, quia per Samariam.

Quantum ad primum ponit primo causam recessus de loco in quo erat; secundo exponit quaedam dicta in causa assignata, ibi quamquam iesus non baptizaret etc.; tertio describit recessum christi a Iudaea, ibi reliquit Iudaeam, etc..

Dicit ergo ut cognovit iesus quod audierunt Pharisaei etc., volens ostendere evangelista, quod postquam baptista repressit discipulorum suorum invidiam, christus declinavit Pharisaeorum malitiam.

Sed cum dicatur Eccli. XXIII, 29: domino deo nostro nota sunt omnia antequam fiant; et Hebr. IV, 13: omnia nuda et aperta sunt oculis eius, quaerendum videtur quomodo iesus dicitur aliquid de novo cognoscere.

Ad quod dicendum est, quod iesus virtute divinitatis suae ab aeterno cognovit omnia praeterita, praesentia et futura, ut praedictae auctoritates ostendunt; sed inquantum homo aliqua de novo cognovit, scientia experimentali; et de hac dicitur hic ut cognovit iesus, postquam fuit ei nuntiatum, quia audierunt Pharisaei etc.. Et hanc cognitionem christus de novo accipere voluit dispensative, ad ostendendum veritatem humanae naturae, sicut et multa alia humanae naturae propria voluit facere et pati.

Sed quid est hoc quod dicit quia audierunt Pharisaei, quod christus plures discipulos facit et baptizat quam ioannes, cum ad eos non pertineat? nam ipsi ioannem persecuti sunt, nec ei credebant: quia, ut dicitur Matth. XXI, 26, cum dominus quaereret baptismum ioannis unde esset, dicebant intra se: si dixerimus de caelo, dicet nobis: quare ergo non credidistis? non ergo crediderant ioanni.

Sed ad hoc est duplex responsio. Una: quod ipsi discipuli ioannis, qui supra quaestionem concitaverant contra christum, erant Pharisaei, vel Pharisaeis confoederati, unde, Matth. IX, 11 et 14 dicitur quod Pharisaei simul cum discipulis ioannis proposuerunt quaestiones contra discipulos christi. Et secundum hoc concludit evangelista ut ergo cognovit iesus quia audierunt etc.: idest postquam intellexit quaestionem et commotionem discipulorum ioannis, qui erant Pharisaei, vel Pharisaeis confoederati, super baptismo suo et discipulorum eius, reliquit Iudaeam.

Vel dicendum, quod Pharisaei propter invidiam turbati sunt de praedicatione ioannis, unde suaserunt Herodi ut caperet eum. Et hoc patet Matth. XVII, 12, ubi cum christus loqueretur de ioanne, dicit: elias iam venit, et fecerunt in eum quaecumque voluerunt: et postea subdit: sic et filius hominis passurus est ab eis, ubi Glossa dicit quod Pharisaei incitaverunt Herodem ad incarcerationem ioannis et mortem. Videtur ergo probabile quod similiter moverentur contra christum, ex hoc quod praedicabat. Et hoc est quod dicitur audierunt, scilicet ad persequendum Pharisaei invidi et persecutores christi quia iesus plures discipulos facit et baptizat quam ioannes.

De isto auditu dicitur iob XXVIII, V. 22: perditio et mors dixerunt: auribus nostris audivimus facta eius. Sed boni audiunt ad obediendum. Ps. Cxxxi, 6: ecce audivimus eum in ephrata: et postea sequitur: adorabimus in loco ubi steterunt pedes eius.

Audierunt, inquam, duo: scilicet quod plures discipulos faceret quam ioannes, quod quidem iustum erat et rationabile, quia, ut dicitur supra III, 30, christum oportet crescere, et ioannem minui. Aliud quod baptizabat; et hoc merito, quia ipse mundat. Ps. L, V. 4: lava me, domine, ab iniustitia mea.

Et alibi, Ps. VII, 7: exurge, domine (scilicet baptizando), in praecepto quod mandasti (scilicet de baptismo), et synagoga populorum (per baptismum congregatorum) circumdabit te.

Consequenter cum dicit quamquam iesus non baptizaret etc., exponit quod supra dixerat de baptismo christi quod audierunt Pharisaei etc..

Sed Augustinus dicit, hic apparere inconveniens: nam supra dixerat et baptizat, hic vero quasi corrigens id, utpote falsum, dicit quamquam iesus non baptizaret.

Et ad hoc est duplex responsio. Una chrysostomi: quod hoc quod evangelista dicit, verum est, quod christus non baptizavit aliquem; illud autem quod supra dictum est, scilicet baptizat, intelligendum est secundum famam currentem ad Pharisaeos, quod christus baptizaret, quod aliqui venientes ad ipsos Pharisaeos dicerent: vos invidebatis ioanni quod discipulos habebat et baptizabat; sed ecce quod hic, scilicet iesus, plures discipulos facit quam ioannes, et baptizat. Quare ergo sustinetis eum? et ideo non dicit evangelista ex se, quod baptizat, sed quod audierunt Pharisaei. Et ideo falsum rumorem populi evangelista corrigere volens, dicit: verum est quod audierunt Pharisaei, quod christus baptizat, sed est falsum; unde subdit quamquam iesus non baptizaret, sed discipuli eius.

Ideo autem, secundum chrysostomum, christus non baptizavit, quia in omni baptismate, quo ioannes et discipuli baptizaverunt per totum tempus ante christi passionem, non dabatur spiritus sanctus; sed ad hoc erat ut assuescerent homines ad baptismum christi, et congregarentur ad praedicationem, ut ipse dicit.

Inconveniens autem esset quod christus baptizaret, si non daretur in illo baptismo spiritus sanctus, quod non dabatur ante christi passionem: quia, ut dicitur infra VII, 39, nondum erat spiritus datus, quia nondum iesus erat glorificatus.

Sed, secundum Augustinum, dicendum est, et verius, quod discipuli baptizabant baptismo christi, aqua scilicet et spiritu, qui in ipso baptismo dabatur: et etiam ipse christus baptizabat, et non baptizabat. Baptizabat quidem quia ipse mundabat interius; sed non baptizabat, quia ipse non tingebat aqua exterius; nam discipuli praebebant ministerium per ablutionem corporis, christus vero praebebat spiritum interius mundantem. Unde ipse proprie baptizabat. Supra I, 33: supra quem videris spiritum descendentem, et manentem super eum, hic est qui baptizat.

Ad hoc ergo quod chrysostomus dicit, quod nondum erat spiritus datus etc., dicendum, quod non erat datus visibilibus signis, sicut post resurrectionem christi datus est discipulis; sed tamen datus est, et dabatur, per internam sanctificationem, credentibus.

Per hoc autem quod christus non semper baptizavit, dat nobis exemplum quod maiores ecclesiarum praelati in his quae per alios fieri possunt, non occupentur, sed ea minoribus facienda relinquant. I Cor. I, 17: non enim misit me christus baptizare, sed evangelizare.

Si autem quaeritur an discipuli christi baptizati fuerint; dicendum, secundum Augustinum ad stelentium, quod baptizati fuerunt baptismo ioannis, quia aliqui ex discipulis christi fuerant discipuli ioannis: sive quod magis credibile est baptismo christi; neque enim ministerio baptizandi defuisse creditur, ut haberet baptizatos servos, per quos ceteros baptizaret. Et hoc intelligendum est per hoc quod dicitur Io. XIII, 10: qui lotus est non indiget nisi ut pedes lavet. Et postea sequitur: et ideo vos mundi estis, sed non omnes.

Consequenter christi recessum ponit, dicens reliquit Iudaeam: et hoc triplici de causa. Una ut subtraheret se invidiae Pharisaeorum, qui ex his quae audierant de christo, turbabantur, et persecutionem parabant; dans nobis exemplum, ut per mansuetudinem malis cedamus ad tempus. Eccli. VIII, V. 4: nec strues ligna in ignem illius. Alia de causa ut ostenderet non esse peccatum persecutores fugere. Matth. X, 23: si vos persecuti fuerint in una civitate, fugite in aliam. Tertia causa est, quia nondum venerat tempus suae passionis. Infra II, 4: tempus meum nondum advenit etc.. Est autem et alia causa, propter mysterium: nam per huiusmodi recessum significavit quod discipuli propter persecutionem relicturi erant Iudaeos, et ituri ad gentes.

Consequenter cum dicit et abiit iterum in Galilaeam, ostendit locum ad quem accessit. Dicit autem, iterum, quia supra II, V. 12 fecerat mentionem de quodam alio descensu christi in Galilaeam, quo post miraculum nuptiarum descendit capharnaum. Quia ergo alii tres evangelistae non faciunt mentionem de illo descensu primo, ideo evangelista, ut det intelligere quod alii evangelistae omnia quae dixerunt usque ad istud capitulum, dimiserunt, et ex hoc loco ipse historiam eis contemporaneam texere incepit, dicit iterum, per Galilaeam enim, secundum unam interpretationem, intelligitur gentilitas, ad quam christus a Iudaeis vadit: interpretatur enim Galilaea transmigratio. Secundum aliam interpretationem, per Galilaeam intelligitur caelestis gloria, nam Galilaea revelatio interpretatur.

Consequenter cum dicit oportebat autem eum transire per Samariam, describit medium per quod transit: et primo in generali; secundo in speciali, ibi venit ergo in civitatem Samariae, quae dicitur sichar.

Medium autem quod transit abiens in Galilaeam, est Samaria; et ideo dicit oportebat eum transire per Samariam. Dicit autem oportebat, ne videatur contrarius suae doctrinae: nam Matth. X, 5, praecepit discipulis, dicens: in viam gentium ne abieritis.

Quia ergo Samaria terra gentium erat, ideo ostendit quod non ex proposito, sed ex necessitate illuc ivit. Dicit oportebat: et ratio huius necessitatis erat, quia Samaria erat sita media inter Iudaeam et Galilaeam.

De ista Samaria sciendum est, quod Amri rex Israel, montem a quodam somer emit, ut habetur III Reg. XVI, 23 ss., civitatemque quam in montis vertice construxerat, a vendentis nomine Samariam nuncupavit; hac deinde reges Israelitarum pro regia usi sunt, et tota regio ab hac civitate Samaria vocabatur.

Unde hoc quod dicitur hic oportebat eum transire per Samariam, non est intelligendum per civitatem illam transitum esse facturum, sed per regionem.

Et ideo speciale medium describens, subdit venit ergo in civitatem Samariae, idest regionis Samariae, quae dicitur sichar. Sichar enim idem est quod sichem, secundum aliud nomen: de qua civitate habetur Gen. XXXIII, 16 ss., quod Iacob iuxta eam tetendit tentoria sua, et propter raptum dinae filiae suae a filio regis sichem, duo filii Iacob indignati, occiderunt homines civitatis illius; et sic cessit in possessionem Iacob, et habitavit ibi fodiens in ea puteos.

Postmodum vero circa mortem suam, dedit eam ioseph filio suo, secundum quod legitur Gen. XLVIII, 22: do tibi partem unam extra fratres tuos. Et hoc est quod dicit iuxta praedium, idest agrum, quod dedit Iacob filio suo.

Ideo autem haec omnia diligenter evangelista narrat, ut ostendat quod omnia quae contigerunt circa patriarchas, fuerunt ducentia ad christum; et quod christus signatus est per eos, et ab eis secundum carnem descendit.

Consequenter cum dicit erat autem ibi fons Iacob, ponit praeambulum doctrinae ex parte rei de qua doctrina tradenda erat. Et hoc congruenter: nam doctrina futura erat de aqua et fonte spirituali, et ideo fit hic mentio de fonte materiali, ex quo sumitur occasio disputandi de fonte spirituali qui est christus. Ps. XXXV, 10: apud te est fons vitae, scilicet spiritus sanctus, qui est spiritus vitae. Item fons est baptismus, de quo dicitur Zach. XIII, 1: erit fons patens domui Iacob in ablutionem peccatoris et menstruatae.

Circa hoc tria facit.

Primo describit ipsum fontem; secundo sessionem christi super eum; et tertio sessionis tempus designat.

Fontem quidem describit cum dicit erat autem ibi fons Iacob.

Sed contra. Inferius dicitur puteus altus est: non ergo erat fons. Sed dicendum, secundum Augustinum, quod fons erat, et puteus.

Omnis enim puteus fons est, sed non convertitur, nam ubi aqua de terra scaturit, fons est: et si quidem aqua in superficie terrae scaturit, fons tantum dicitur; si vero in alto et in profundo scaturit, ita puteus vocatur ut nomen fontis non amittat. Dicitur autem fons Iacob, quia ipse puteum illum foderat in terra illa propter defectum aquae, ut dicitur Gen. XXXIV.

Sessio autem christi innuitur cum subdit iesus autem fatigatus ex itinere, sedebat sic supra fontem. Ostendit infirmitatem, quamquam esset virtutis immensae, non propter defectum virtutis, sed ut ostenderet veritatem naturae assumptae. Nam, secundum Augustinum, iesus fortis est, quia (supra I, 1) in principio erat verbum, sed infirmus est, quia verbum caro factum est. Christus ergo volens ostendere veritatem humanae naturae, permittebat eam agere et pati quae sunt propria homini: volens etiam ostendere in se veritatem divinae naturae, faciebat et operabatur propria dei. Unde quando retrahebat influxum virtutis divinae a corpore, esuriebat et fatigabatur; quando vero ipsam virtutem divinam corpori exhibebat, sine cibo non esuriebat, et in laboribus non fatigabatur.

Matth. IV, 2: ieiunavit quadraginta diebus et quadraginta noctibus, et postea esuriit.

Ex hoc autem quod iesus fatigatus est ex itinere, datur nobis exemplum non refugiendi laborem propter salutem aliorum.

Ps. Lxxxvii, 16: pauper sum ego, et in laboribus a iuventute mea. Similiter etiam datur exemplum paupertatis, quia sedebat sic, idest super nudam terram.

Mystice autem sessio humilitatem passionis christi significat. Ps. Cxxxviii, 2: tu cognovisti sessionem meam (idest passionem) et resurrectionem meam. Item significat auctoritatem docendi, quia loquitur tamquam potestatem habens: unde dicitur Matth. V, 1 s., quod sedens docebat eos.

Tempus autem determinatur, cum subdit hora autem erat quasi sexta. Et ratio huius determinationis assignatur litteralis et mystica.

Litteralis quidem, ut ostendat causam fatigationis: nam in calore, et sexta hora diei, homines magis fatigantur ex labore. Item ut ostendat causam sessionis: libenter enim homines in aestu et calore diei, iuxta aquas quiescunt.

Mystica autem causa assignatur triplex.

Una, quia christus in sexta aetate saeculi in mundum venit, carnem assumens. Alia, quia sexto die homo factus est, et in sexto mense conceptus est christus. Tertia, quia in sexta hora sol in alto existit, et non restat nisi ut declinet. Sol autem, quantum ad hoc pertinet, temporalem prosperitatem significat, secundum illud iob XXXI, 26: si vidi solem cum fulgeret etc.. Tunc ergo christus venit quando prosperitas mundi in alto erat, idest, in cordibus hominum per amorem florebat; sed per eum amor a cordibus hominum declinare debebat.

Consequenter cum dicit venit mulier de Samaria, ponitur praeambulum ex parte audientis: et circa hoc duo facit.

Primo ponitur persona cui exhibetur doctrina; secundo innuitur praeparatio eius ad doctrinam, ibi dixit ergo ei mulier illa Samaritana.

Persona autem, cui exhibetur doctrina, est mulier Samaritana; unde dicit venit mulier de Samaria haurire aquam.

Mulier ista significat ecclesiam gentium nondum iustificatam, quae idolatria detinebatur, sed tamen per christum iustificandam. Venit autem ab alienigenis, scilicet a Samaritanis, qui alienigenae fuerant, licet vicinas terras incolerent: quia ecclesia de gentibus, aliena a genere Iudaeorum, ventura erat ad christum; Matth. VIII, 11: multi venient ab oriente et occidente, et recumbent cum Abraham Isaac et Iacob in regno caelorum.

Haec autem mulier praeparatur ad doctrinam per christum, cum dicit da mihi bibere. Et primo dat ei occasionem quaerendi; secundo evangelista interponit quaerendi opportunitatem, ibi discipuli autem eius abierant.

Occasio autem et praeparatio mulieris fuit petitio christi; unde dicit da mihi bibere. Petit namque potum, et quia sitiebat aquam propter aestum diei, et quia sitiebat salutem hominis propter amorem eius; unde in cruce pendens dixit: sitio.

Opportunitatem autem quaerendi a muliere habuit christus, quia non erant ibi discipuli eius, a quibus quaereret aquam; et ideo dicit evangelista discipuli enim eius abierant in civitatem.

Ubi tria de christo nota: scilicet eius humilitatem, in eo quod solus relinquebatur; dabat enim in hoc exemplum discipulis suis omnem superbiam conculcare.

Sed quaereret fortasse aliquis, quae necessitas fuerat assuescere discipulos ad humilitatem, quia piscatores et humiles extiterant, et tabernaculorum factores. Sed advertere debent, qui talia dicunt, quod repente piscatores huiusmodi facti sunt reverentiores omnibus regibus, facundiores philosophis et rhetoribus, et familiares domini orbis terrarum: et tales sic repente promoti consueverunt superbire, utpote inexpertes ad tantum honorem.

Secundo nota christi parsimoniam: nam ita parum curabat de cibis quod nihil comestibile secum ferebat.

Tertio etiam nota, quod dimiserunt eum solum in cruce; Is. Lxiii, 3: torcular calcavi solus, et de gentibus non est vir mecum.

Praeparavit dominus mulierem ad recipiendum spiritualem doctrinam, dando ei occasionem quaerendi; hic consequenter ponitur quaestio; secundo assignatur ratio quaestionis, ibi non enim coutuntur Iudaei Samaritanis.

Sciendum est autem, quod dominus petierat a muliere potum, intendens magis de spirituali quam de corporali potu; mulier vero, potum spiritualem nondum capiens, intendebat solum de corporali; et ideo respondet quomodo tu, Iudaeus cum sis, bibere a me poscis, quae sum mulier Samaritana? christus Iudaeus erat; quia et de Iuda promissus, Gen. XLIX, 10: non auferetur sceptrum de Iuda, et dux de femore eius, donec veniat qui mittendus est, et de Iuda natus; Hebr. VII, 14: manifestum est quod ex Iuda ortus sit dominus noster. Cognoscebat autem mulier christum esse Iudaeum ex habitu: nam, sicut dicitur Num. XV, 37 ss., dominus praecepit quod Iudaei portarent fimbrias hyacinthinas in quatuor angulis vestium suarum, ut per eas discernerentur ab aliis populis.

Consequenter assignatur ratio quaestionis, sive ab evangelista, secundum Glossam, sive a muliere, secundum chrysostomum, cum dicit non enim coutuntur Iudaei Samaritanis.

Sciendum est autem circa hoc quod sicut dicitur IV Reg. XVIII, propter peccata populi Israel, scilicet decem tribuum, qui colebant idola, ducti sunt in captivitatem a rege Assyriorum in Babylonem, et ne Samaria absque habitatoribus remaneret, fecit ibi gentes ex diversis locis ductas habitare. Et cum ibi essent, volens dominus ostendere quod non propter imbecillitatem suae virtutis, sed propter Iudaeorum malitiam tradidit eos, immisit ipsis gentibus leones, et saevas bestias, quae eos laedebant. Quae ubi nuntiata sunt regi Assyriorum, habito ex consilio, quod hoc ideo eis contingeret quia non servabant legitima dei terrae, misit ad eos sacerdotem quemdam ex Iudaeis, traditurum eis dei legem, secundum legem Moysi. Unde et isti licet non essent ex populo Iudaeorum, servabant tamen legem Moysi; sed cum deo vero colebant idola, nec prophetis attendebant, et vocabant se Samaritanos a civitate Samariae quae erat sita in monte somer: III reg.

C. XVI, 24. Revertentibus ergo Iudaeis ex captivitate in ierusalem, semper infesti fuerunt et contrarii; et, sicut dicitur in esdra, impediebant eos aedificare templum et civitatem.

Et licet Iudaei vitarent omnes alias nationes, specialiter tamen vitabant istos, nec in aliquo coutebantur eis; et hoc est quod dicit non enim coutuntur Iudaei Samaritanis. Non dicit quod Samaritani non coutantur Iudaeis, quia libenter voluissent adiungi et couti Iudaeis; sed Iudaei eos repellebant, secundum illud Deut. VII, 2: non inibis cum eis foedus etc..

Sed si non erat fas Iudaeis couti Samaritanis, quare deus petebat a Samaritana potum? ad quod, secundum quod dicit chrysostomus, posset aliquis respondere, quod dominus sciebat eam non sibi tradituram potum, ideo petivit. Sed hoc non sufficit: quia petens quod non licet, a peccato non est immunis, quantum in se est, quin scandalizet, etsi non detur ei quod ipse petit. Et ideo dicendum est, quod, sicut dicitur Matth. XII, V. 8, filius hominis est dominus etiam sabbati.

Unde tamquam dominus legis poterat uti et non uti lege et observantiis et legalibus, secundum quod sibi expediens videbatur.

Et quia imminebat tempus quo gentes vocarentur ad fidem, ipsis gentibus coutebatur.