Lectio 3

Posita occasione signi exhibendi, hic consequenter evangelista manifestat signum exhibendum: et primo ponit signum quod exhibetur; secundo ponit fructum factorum signorum, qui sequitur, ibi cum autem esset ierosolymis etc..

Circa primum tria facit.

Primo ponitur signi postulatio; secundo signi exhibitio, ibi respondit iesus, et dixit eis: solvite templum hoc etc.; tertio signi exhibiti intellectus, seu conceptio, ibi dixerunt ergo ei: quadraginta et sex annis aedificatum est templum hoc etc..

Signum autem postulatur a Iudaeis; et hoc est quod dixit responderunt ergo Iudaei, et dixerunt ei: quod signum ostendis nobis, quia haec facis? ubi sciendum est, quod in eiectione negotiatorum de templo per iesum, duo considerari poterant in christo: rectitudo et zelus, quae pertinent ad virtutem; et potestas, seu auctoritas. Sed de virtute et zelo christi, quibus praedicta fecerat, non oportebat peti signum a christo; cum unicuique liceat operari secundum virtutem. De auctoritate tamen eius, qua eos de templo expellit, signum ab eo quaeri poterat; cum hoc non cuilibet liceret facere, sed auctoritatem habenti.

Praetermisso igitur Iudaei zelo et virtute, signum petunt de eius auctoritate; et ideo dicunt quod signum ostendis nobis, quia haec facis? idest, quare cum tanta potestate et auctoritate nos expellis? non videtur hoc esse tui officii. Simile dicunt, Matth. XXI, 23: in qua potestate haec facis? etc..

Signum autem quaerunt: quia familiare erat Iudaeis, signum quaerere, utpote per ea ad legem vocati; Deut. Ult., 10. Non surrexit ultra propheta in Israel sicut Moyses, quem nosset dominus facie ad faciem, in omnibus signis atque portentis. Et, I cor.

C. I, 22, Iudaei signa quaerunt. Ideo David in persona Iudaeorum conqueritur, dicens, Ps. Lxxiii, 9: signa nostra non vidimus.

Quaerebant autem signum, non ut crederent, sed quasi desperantes, quod signum ostendere non posset, et sic eum reprimerent et impedirent. Quia ergo prave quaerebant, non dedit eis signum apertum, sed occultum in figura, scilicet signum de resurrectione.

Unde dicit respondit iesus, et dixit eis etc. In quo ponitur signi postulati exhibitio.

Ideo autem dat eis signum resurrectionis futurum, quia in hoc maxime virtus divinitatis eius ostenditur. Non enim puri hominis est ut se excitaret a mortuis; sed solum christus, qui fuit inter mortuos liber, hoc virtute suae divinitatis fecit. Simile etiam signum ostendit eis. Matth. XII, 39: generatio prava, et adultera signum quaerit; sed signum non dabitur ei nisi signum ionae prophetae. Et licet utrobique dederit signum occultum et figurale; illud tamen manifestius, istud vero obscurius fuit.

Notandum autem, quod ante incarnationem dedit deus signum futurae incarnationis, Is. VII, 14: ipse dominus dabit vobis signum: ecce virgo concipiet, et pariet filium etc.; similiter et ante resurrectionem dedit signum de resurrectione futura: quia istis duobus maxime virtus divinitatis commendatur in christo. Nihil enim mirabilius fieri potuit quam quod deus factus est homo, et quod humanitas in christo, post eius resurrectionem, immortalitatis divinae particeps effecta est; Rom. VI, 9: christus resurgens ex mortuis, iam non moritur... Quod enim vivit, vivit deo, idest ad similitudinem dei.

Sed attendenda sunt verba signi dati. Nam christus corpus suum templum dicit: cuius ratio est, quia templum dicitur in quo deus inhabitat etc. Secundum illud ps.

X, 5: dominus in templo sancto suo. Et inde est quod anima sancta, quam deus inhabitat, dicitur templum dei; I Cor. III, 17: templum dei sanctum est, quod estis vos.

Quia ergo in corpore christi divinitas inhabitat, ideo corpus christi est templum dei, non solum secundum animam, sed etiam secundum corpus; Col. II, 9: in quo inhabitat omnis plenitudo divinitatis corporaliter.

Et in nobis quidem habitat deus secundum gratiam, scilicet secundum actum intellectus et voluntatis, qui non est actus corporis, sed animae tantum; sed in christo habitat secundum unionem in persona: quae quidem unio non solum ipsam animam, sed et corpus includit; et ideo ipsum corpus christi est templum dei.

Ex hoc autem Nestorius, sui erroris occasionem sumens, dicit verbum dei unitum humanae naturae secundum inhabitationem tantum; ex quo sequitur quod alia sit persona dei, alia hominis in christo.

Et ideo dicendum est, quod inhabitatio dei in christo refertur ad naturam, quia alia est divina natura, alia humana in christo; sed non ad personam, quae est eadem in christo dei et hominis, scilicet persona verbi, ut dictum est supra.

Hoc igitur supposito, circa hoc signum dominus duo facit.

Primo quidem praenuntiat suam mortem futuram; secundo vero resurrectionem.

Mortem quidem praenuntiat cum dicit solvite templum hoc. Christus enim mortuus fuit, et ab aliis occisus, Matth. XVII, V. 22: et occident eum, eo tamen volente: quia, ut dicitur Is. LIII, 7, oblatus est quia ipse voluit. Et ideo dicit solvite templum hoc, idest corpus meum.

Et non dicit, solvetur, ne intelligas eum seipsum occidisse; sed dicit solvite, quod non est imperantis, sed praenuntiantis, et permittentis.

Praenuntiantis quidem, ut sit sensus solvite templum hoc, idest, solvetis; permittentis vero, ut sit sensus solvite templum hoc, idest, facite de corpore meo quod vultis, illud vobis expono, sicut dicit Iudae, infra XIII, 27: quod facis, fac citius: non quidem imperans ei, sed eum eius arbitrio derelinquens.

Dicit autem solvite, quia mors christi est solutio corporis eius, aliter tamen quam aliorum hominum. Nam corpora aliorum hominum solvuntur per mortem usque ad incinerationem carnis, et pulverationem: qualis quidem solutio non fuit in christo; quia, ut dicitur in Ps. XV, 10, non dabis sanctum tuum videre corruptionem.

Fuit ibi tamen solutio per mortem, quia anima separata est a corpore, ut forma a materia, et quia sanguis separatus est a corpore, et quia corpus eius perforatum est clavis et lancea.

Resurrectionem autem praenuntiat cum dicit et in tribus diebus excitabo illud, scilicet corpus; idest a mortuis suscitabo.

Non autem dicit excitabitur, nec excitabit illud pater, sed ego excitabo: ut ostendat se propria virtute a mortuis resurgere.

Nec tamen negamus quin pater eum a mortuis suscitaverit, quia, ut dicitur rom.

C. VIII, 11, qui suscitavit iesum a mortuis. Et in Ps. XL, 11: tu autem, domine, miserere mei, et resuscita me. Sic ergo deus pater christum suscitavit a mortuis, et christus propria virtute resurrexit; Ps. III, 6: ego dormivi, et soporatus sum, et exurrexi, quia dominus suscepit me. Nec est in hoc contrarietas, quia eadem est virtus utriusque: unde quaecumque pater facit, haec similiter, et filius facit: infra V, 19. Nam si pater eum suscitavit, et filius; II Cor. Ult., 4: nam si crucifixus est ex infirmitate, sed vivit ex virtute dei.

Dicit autem et in tribus diebus et non post tres dies, quia non diebus tribus completis in monumento permansit; sed, sicut Augustinus dicit, est synecdochica locutio, in qua ponitur pars pro toto.

Origenes autem huius locutionis mysticam rationem assignat, dicens: corpus christi verum est templum dei, quod quidem corpus figurat corpus mysticum, idest ecclesiam; I Cor. XII, 27: vos estis corpus christi, et membra de membro. Et sicut in corpore christi habitat divinitas per gratiam unionis, ita et in ecclesia per gratiam adoptionis. Et quamvis corpus istud mystice dissolvi videatur adversitatibus tribulationum, quibus affligitur, tamen suscitatur in tribus diebus, scilicet in die legis naturae, et in die legis scriptae, et in die legis gratiae; quia, etsi in his diebus, quantum ad aliquos corpus dissolvatur, quantum ad aliquos tamen vivit. Et ideo dicit in tribus diebus, quia huius resurrectio spiritualis in tribus diebus perficitur. Sed post tres dies perfecte resuscitabimur, non solum quantum ad primam resurrectionem, sed etiam quantum ad secundam; Apoc. XX, V. 6: beatus qui habet partem in resurrectione secunda.

Consequenter cum dicit dixerunt ergo Iudaei etc. Ponitur signi exhibiti intellectus, et primo quidem ponitur intellectus falsus, conceptus a Iudaeis; secundo vero intellectus verus, conceptus ab apostolis, ibi ille autem dicebat de templo corporis sui.

Falsus autem intellectus Iudaeorum erat quia credebant quod christus diceret hoc de templo materiali, in quo tunc erat; et ideo secundum hunc intellectum, respondent de templo materiali, et dicunt quadraginta et sex annis aedificatum est templum hoc, scilicet materiale, in quo sumus, et in tribus diebus excitabis illud? sed contra hoc est obiectio litteralis.

Nam templum in ierusalem per Salomonem fuit aedificatum, et ut habetur III reg.

C. VI, 1 s. A Salomone fuit consummatum septem annis, quid est ergo quod hic dicit quadraginta et sex annis aedificatum est templum hoc? respondeo. Dicendum, secundum quosdam, quod hoc non est intelligendum de prima aedificatione templi, quae completa est a Salomone septem annis: nam templum quod Salomon aedificaverat, destructum fuit a Nabuchodonosor, sed intelligendum est de reaedificatione facta sub zorobabel, postquam reversi fuerunt a captivitate, sicut legitur in libro esdrae quae quidem multis impugnantibus undique inimicis, intantum impedita et dilata fuit, quod non potuit consummari templum usque ad quadragesimum sextum annum.

Vel dicendum, secundum Origenem, quod intelligitur de templo Salomonis: quod quidem dicitur aedificatum quadraginta et sex annorum tempore, ut numeretur tempus ab eo die quo David mentionem fecit de aedificatione templi, consulens super hoc Nathan prophetam, ut habetur II Reg. VII, 2 s., usque ad consummationem perfectam per Salomonem: nam ex illo die David incepit praeparare materiam et necessaria ad aedificationem templi. Et si diligenter dictum tempus consideretur, ascendit ad numerum quadraginta sex annorum.

Quamvis autem Iudaei intentionem suam referrent ad templum materiale, tamen, secundum Augustinum, potest referri ad templum corporis christi: quia, sicut ipse dicit in Lib. Lxxxiii quaest., conceptio et formatio humani corporis perficitur quadraginta quinque diebus hoc modo. Primis enim sex diebus corporis humani conceptio, quasi lactis habet similitudinem; novem vero diebus sequentibus convertitur in sanguinem; duodecim inde diebus solidatur in carnem; sed decem et octo reliquis diebus formatur usque ad perfecta lineamenta omnium membrorum.

Isto ergo numero sex, novem, duodecim et octodecim in unum coacto, exurgit numerus quadraginta et quinque, cui addito uno propter sacramentum unitatis, sunt quadraginta sex.

Sed ex hoc insurgit quaestio: quia huius processus formationis non videtur habere locum in corpore christi, quia in ipso instanti conceptionis formatum fuit et animatum.

Sed dicendum, quod licet in corporis christi formatione sit aliquid singulare, quia in ipso instanti corpus christi fuit perfectum quantum ad omnia lineamenta membrorum, non tamen quantum ad debitam corporis quantitatem; et ideo in utero virginis tamdiu permansit quousque ad quantitatem debitam perveniret. Accipiamus autem dictum numerum suprapositum, scilicet senarium, qui primus erat et quadraginta sex, qui erat ultimus; et ducamus unum in alterum: ex eis surgunt ducenta septuaginta sex. Dividendo ergo tot dies in menses, dando cuilibet mensi triginta dies sunt novem menses et sex dies. Recte ergo quadraginta et sex annis templum dicitur aedificatum esse, quod significabat corpus christi, ut insinuet, quod tot anni fuerunt in fabricatione templi quot fuerunt dies in perfectione corporis christi: nam ab octavo Kal. Aprilis in quo christus fuit conceptus, et (ut creditur) passus, usque ad octavum kal.

Ianuarii sunt tot dies, scilicet ducenti septuaginta sex, quod numerus surgit ex senario ducto in quadraginta et sex.

Ex hoc etiam numero Augustinus (ut patet per Glossam) aliud intelligit mystice.

Dicit enim, quod ex litteris nominis Adam multiplicatis, secundum numerum quem more Graecorum ipsae litterae important, surgit numerus quadraginta et sex. Nam a in Graeco secundum numerum importat unum, cum sit prima littera in alphabeto; d vero secundum ordinem importat quatuor. Addito ergo uno quod importat a, et quadraginta quod importat m, habemus quadraginta et sex. In quo significatur quod corpus christi assumptum est de corpore Adam.

Item secundum Graecos ex primis litteris acceptis ex nominibus quatuor partium mundi componitur hoc nomen Adam: scilicet anathole, quod est oriens; disis quod est occidens; Arctos, quod est septemtrio; mesembria, quod est meridies: in quo significatur quod christus ex Adam carnem assumpsit, ut congreget electos suos a quatuor partibus mundi; Matth. XXIV, 31: congregabit electos suos a quatuor ventis.

Consequenter cum dicit ille autem dicebat de templo corporis sui, ponitur intellectus signi verus, conceptus a discipulis, et primo ponitur ipsorum intellectus; secundo vero unde apostoli hoc conceperunt, ibi cum ergo surrexit etc..

Dicit ergo: Iudaei hoc dixerunt ignorantes, sed christus non sic intelligebat, immo intelligebat de templo corporis sui; et hoc est quod dicit ille autem dicebat de templo corporis sui. Qua autem ratione corpus christi dicatur templum, dictum est supra.

Et ex hoc Apollinaris occasionem erroris sumens, dixit, quod caro christi esset materia inanimata, quia templum est res inanimata.

Sed in hoc decipitur: quia cum dicitur quod corpus christi est templum, est metaphorica locutio, in qua quidem locutione non attenditur similitudo quantum ad omnia, sed quantum ad aliquid, scilicet quantum ad inhabitationem, quod quidem refertur ad naturam, ut dictum est supra. Praeterea hoc manifeste apparet per auctoritatem sacrae Scripturae, cum dicit ipse christus: potestatem habeo ponendi animam meam.

Unde autem apostoli hunc verum intellectum conceperunt, ostendit consequenter evangelista, cum subdit cum ergo surrexisset a mortuis, recordati sunt discipuli eius etc.. Nam ante resurrectionem difficile erat hoc intelligere: primo quia per hoc ostendebatur quod in corpore christi erat vera divinitas, alias non potuisset dici templum; et hoc tunc temporis intelligere, humanam capacitatem excedebat.

Secundo quia in hoc facit mentionem de passione et resurrectione, cum dicit excitabo illud, quod nullus discipulorum adhuc audierat. Unde quando christus resurrectionem et passionem suam expressit apostolis, Petrus hoc audiens, scandalizatus est, dicens: absit a te, domine (Matth. XVI, 22)p sed post resurrectionem, quando iam plene cognoverant christum esse deum, per ea quae circa passionem et resurrectionem ostenderat, et quando sacramentum resurrectionis ipsius didicerant tunc recordati sunt discipuli eius quia hoc dicebat de corpore suo, et tunc crediderunt Scripturae, scilicet prophetarum; Oseae VI, 3: vivificabit nos post duos dies, et tertia die suscitabit nos; ionae II, 1: erat ionas in ventre ceti tribus diebus et tribus noctibus.

Et inde est quod in ipsa die resurrectionis aperuit illis sensum ut intelligerent Scripturas. Et sermoni eius, quem dixit iesus, huic scilicet, solvite templum hoc, et in tribus diebus excitabo illud.

Analogice autem per hoc datur nobis intelligi, secundum Origenem, quod in ultima resurrectione naturae, erimus christi discipuli, quando in magna resurrectione totum corpus iesu, idest ecclesia eius, certificabitur de his quae nunc per fidem aenigmatice cognoscimus; et tunc recipiemus fidei complementum, videndo per speciem quod nunc per speculum intuemur.

Consequenter cum dicit cum autem esset ierosolymis, ponit fructum consecutum ex signis, scilicet conversionem aliquorum credentium: et circa hoc tria facit.

Primo proponit ipsos credentes, propter miracula; secundo ostendit quomodo christus se habuit ad eos, ibi ipse autem iesus non credebat semetipsum eis; tertio rationem assignat ad hoc, ibi eo quod ipse nosset omnes.

Fructus autem qui provenit ex signis iesu magnus est, quia multi crediderunt, et conversi sunt ad eum; et hoc est quod dicit cum autem esset ierosolymis in Pascha, in die festo, multi crediderunt in nomine eius, idest in eum, videntes signa quae faciebat.

Nota autem, quod dupliciter aliqui crediderunt. Quidam namque propter miracula visa, quidam vero propter occultorum revelationem et prophetiam. Sed commendabiliores sunt qui propter doctrinam credunt, quia sunt magis spirituales, quam qui propter signa, qui sunt grossiores et magis sensibiles.

Isti autem qui conversi sunt, sensibiles ostenduntur per hoc quod non propter doctrinam, sicut discipuli, sed videntes signa quae faciebat, crediderunt in nomine eius. I Cor. XIV, V. 22: prophetiae datae sunt fidelibus etc..

Sed quaeritur hic quaenam signa viderunt facta a iesu, cum nullum legamus eum tunc signum fecisse in ierusalem.

Ad hoc potest dupliciter responderi, secundum Origenem. Uno modo quod multa signa facta sint a iesu ibi tunc temporis, quae hic non habentur; nam evangelistae scienter multa praetermiserunt de miraculis christi, cum tot fecerit quod non possent de facili scribi; infra ult., 25: multa quidem alia signa fecit iesus: quae si scribantur per singula, nec ipsum arbitror mundum capere posse eos qui scribendi sunt libros. Et hoc signanter evangelista ostendit cum dicit videntes signa quae faciebat, quae iam praetermissa sunt, quia non fuit intentio evangelistarum omnia signa iesu conscribere, sed tot quot necessaria erant ad ecclesiam fidelium instruendam.

Alio modo, quia inter miracula potest maximum signum reputari, quod cum flagello facto ex funibus, hominum multitudinem iesus de templo solus eiecerit.

Qualiter autem ad credentes se habuit, ostendit dicens ipse autem iesus non credebat semetipsum eis, scilicet qui crediderant in eum.

Sed quid est hoc quod homines credunt deo, et ipse iesus non credebat se eis? numquid potuissent eum occidere, ipso nolente? sed dicet aliquis, quod ideo non credebat se eis, quia sciebat eos ficte credere.

Sed si hoc verum esset, non utique diceret evangelista, quod multi crediderant in nomine eius, et tamen non credebat se eis. Et ratio est, secundum chrysostomum, quia isti crediderunt in eum, sed imperfecte, quia nondum poterant attingere ad perfecta mysteria christi, et ideo non credebat se eis, idest, secreta sua mysteria eis nondum revelabat: nam et ipsis apostolis multa non revelavit; infra XVI, 12: multa habeo vobis dicere; sed non potestis portare modo; I Cor. III, 1: non potui vobis loqui quasi spiritualibus, sed quasi carnalibus. Et ideo notanter evangelista, ut ostendat eos imperfecte credere, non dicit, quod credebant in eum, quia nondum credebant eius divinitatem; sed dicit in nomine eius: illud quod de eo, nomine tenus dicebatur, scilicet quod iustus, vel huiusmodi.

Vel, secundum Augustinum, isti gerunt in ecclesia typum catechumenorum, qui etsi credant in nomine christi, iesus tamen non credit se illis, quia ecclesia non dat eis corpus christi: quod quidem corpus, sicut nullus sacerdos conficere potest nisi in sacerdotem consecratus, ita nullus sumere debet nisi baptizatus.

Ratio autem huius quod non credebat se eis, ostenditur ex perfecta christi cognitione; unde dicit eo quod ipse nosset omnes.

Licet autem homo ignorans debeat de quolibet praesumere bonum; tamen postquam veritas innotescit de aliquibus, debet se homo habere ad eos secundum eorum conditionem.

Et quia christum nihil latebat eorum quae sunt in homine, cum sciret eos imperfecte credere, non credebat se eis.

Describitur autem cognitio christi universalis, quia non solum familiares, sed etiam alios extraneos cognoscebat, et ideo dicit eo quod ipse nosset omnes, et hoc per potentiam divinitatis; Eccli. XXIII, 28: oculi domini multo plus lucidiores sunt super solem.

Nam homo, etsi cognoscat alios, non tamen certam cognitionem de eis potest habere, quia non videt nisi ea quae apparent; et ideo opus est ei testimonio aliorum. Christus autem certissime cognoscit, quia intuetur cor: et ideo non erat ei opus ut quis testimonium perhiberet de homine; immo ipse testis est, iob XVI, 20: ecce in caelo est testis meus.

Perfecta, quia non solum quantum ad exteriora, sed etiam quantum ad interiora sua cognitio se extendit; et ideo dicit ipse enim sciebat quid esset in homine, idest occulta cordis. Prov. XV, 11: infernus, et perditio coram domino.